Wikisłownikarz:Joystick/brudnopis/gramatyka
Rzeczowniki[edytuj]
Przypadki[edytuj]
| nazwa | skrót | pytania pomocnicze | pol. nazwa | pol. pytania | pol. odpowiednik |
| נאָמינאַטיוו (nominatiw) | נאָמ | ווער? (wer?) וואָס? (wos?) |
nominatiw | kto? co? |
mianownik |
| פּאָסעסיוו (posesiw) | פּאָס | וועמענס/וועמעס? (wemens/wemes?) | posesiw | czyj? | dopełniacz 1 |
| דאַטיוו (datiw) | ד | וועמען? (wemen?) מיט וועמען? (mit wemen?) מיט וואָס? (mit wos?) פֿון וואָס? (fun wos?) |
datiw | komu? czemu? z kim? z czym? z czego? |
celownik narzędnik miejscownik |
| אַקוזאַטיוו (akuzatiw) | אַ | וועמען? (wemen?) וואָס? (wos?) |
akuzatiw | kogo? co? |
biernik |
1 W odróżnieniu od genitivus, possessivus dotyczy tylko własności, nie cech.
Odmiana[edytuj]
Posesiw[edytuj]
W coraz rzadziej używanym posesiwie (dopełniaczu) dodaje się końcówkę ס. Forma ta, choć jest częścią języka literackiego, w mowie potocznej jest jednak wypierana przez konstrukcję: פֿון + nominatiw (mianownik).
Odmiana na przykładzie nazwisk:
- lp נאָמ אַבֿרהם, פּאָס אַבֿרהמס, ד אַבֿרהם, אַ אַבֿרהם ‖ lm אַבֿרהמען - (Awrom / Abracham)
- lp נאָמ גאָלדבערג, פּאָס גאָלדבערגס, ד גאָלדבערג, אַ גאָלדבערג ‖ lm גאָלדבערגן - (Goldberg)
- lp נאָמ טאַוב, פּאָס טאַובס, ד טאַוב, אַ טאַוב ‖ lm טאַובן - (Taub)
Jeśli rzeczownik kończy się na זש ,דז ,ז ,טש ,ש ,ץ ,ס lub דזש to w posesiwie otrzymuje końcówkę עס.
Jeśli zaś kończy się na ס a ostatnia sylaba jest akcentowana, wtedy nie dostaje dodatkowej końcówki a tylko znak apostrofu np.:
- lp נאָמ ווײַס, פּאָס ווײַס’, ד ווײַס, אַ ווײַס ‖ lm ווײַסן - (Wajs)
- lp נאָמ מאַרקס, פּאָס מאַרקס’, ד מאַרקס, אַ מאַרקס ‖ lm מאַרקסן - (Marks)
Reszta przypadków[edytuj]
Poza końcówką w posesiwie zasadniczo rzeczowniki w jidysz są nieodmienne. Pozostałej, szczątkowej odmianie podlega wyjątkowo kilka rzeczowników, określających głównie najbliższych członków rodziny. Takie rzeczowniki otrzymują w datiwie (celowniku) i akuzatiwie (bierniku) końcówkę ן, jeśli zaś, kończą się na ם ,ן, sylabiczne ל, akcentowaną samogłoskę lub dyftong to otrzymują końcówkę ען. Przy czym dla rodzaju żeńskiego, w akuzatiwie, końcówka ta jest opcjonalna.
Przykładowo są to:
- lp נאָמ זיידע, פּאָס זיידנס, ד זיידן, אַ זיידן ‖ lm זיידעס
- lp נאָמ טאַטע, פּאָס טאַטנס, ד טאַטן, אַ טאַטן ‖ lm טאַטעס
- lp נאָמ רבי, פּאָס רבינס, ד רבין, אַ רבין ‖ lm רבים
- lp נאָמ מאַמע, פּאָס מאַמעס, ד מאַמען, אַ מאַמען ‖ lm מאַמעס lub lp נאָמ מאַמע, פּאָס מאַמעס, ד מאַמען, אַ מאַמע ‖ lm מאַמעס
Opcjonalnie odmieniać można:
- lp נאָמ ייִד, פּאָס ייִדנס, ד ייִדן, אַ ייִדן ‖ lm ייִדן
- lp נאָמ מענטש, פּאָס מענטשנס, ד מענטשן, אַ מענטשן ‖ lm מענטשן
Zdrobnienia[edytuj]
Podobnie jak w językach słowiańskich w jidysz istnieje możliwość utworzenia więcej niż jednej formy i więcej niż jednego stopnia zdrobnienia. Najczęściej stopień pierwszy tworzy się przez dodanie końcówki ל, drugi zaś przez dodanie końcówki עלע. Liczbę mnogą tworzy się w takim przypadku odpowiednio przez dodanie końcówki עך lub ך. Często też w formach zdrobniałych występuje zmiana samogłoski w rdzeniu. W niektórych przypadkach zdrobnienia posiadają inne znaczenie niż forma podstawowa np. לעמפּל - לאָמפּ czy טעפּל - טאָפּ. Zdrobnienia zawsze są rodzaju nijakiego.
Nieograniczone możliwości tworzenia zdrobnień dają zwłaszcza imiona. Na przykład hebr. אבֿרהם (Abram) / jid. אַבראַם (Awrom) spotykany jest w literaturze w następujących formach;
- pochodnych z hebrajskiego: אַבראַמטשיק (Abramczik), אַבראַמעק (Abramek), אַבראַמקאָ (Abramko), אַבראַשאַ (Abrasza), אַבראַשקאַ (Abraszka), אַבריל (Abril), אַברוש (Abrusz), אַבוש (Abusz)
- aszkenazyjskich: אַבֿריימעל, (Awrejmel), אַבֿרום (Awrum), אַבֿרומיש (Awrumisz), עבער (Eber), עבערל (Eberl).
Rodzajniki[edytuj]
W jidysz rozróżniamy rodzajniki określone i nieokreślone
Rodzajnik określony[edytuj]
Odmiana rodzajnika określonego[edytuj]
Rodzajniki określone דער, די, דאָס, również kiedy pełnią funkcje zaimków wskazujących, odmieniają się według:
| m | ż | n | lm | |
| נאָמינאַטיוו (nominatiw) | דער (der) | די (di) | דאָס (dos) | די (di) |
| פּאָסעסיוו (posesiw) | דעם (dem) | דער (der) | דעם (dem) | די (di) |
| דאַטיוו (datiw) | דעם (dem) | דער (der) | דעם (dem) | די (di) |
| אַקוזאַטיוו (akuzatiw) | דעם (dem) | די (di) | דאָס (dos) | די (di) |
Zrosty rodzajnika דעם[edytuj]
Jeśli rodzajnik דעם (czyli דער lub דאָס w datiwie) występuje zaraz po przyimku może tworzyć zrost:
- אויף דעם = אויפֿן
- אונטער דעם = אונטערן
- איבער דעם = איבערן
- אין דעם = אינעם
- ביז דעם = ביזן
- בײַ דעם = בײַם
- מיט דעם = מיטן
- נאָך דעם = נאָכן
- פֿאַר דעם = פֿאַרן
- פֿון דעם = פֿונעם
- צו דעם = צום
Rodzajnik nieokreślony[edytuj]
Rodzajnik nieokreślony przyjmuje postać אַ jeśli stosowany jest przed słowami nie zaczynającymi się od samogłosek: א, אַ, אָ, ע. W innych przypadkach, dla ułatwienia wymowy, przyjmuje postać אַן.
Zaimki[edytuj]
Odmiana zaimków osobowych[edytuj]
| lp | lm | |||||||
| 1 os. | 2 os. | 3 os. | 1 os. | 2 os. | 3 os. | |||
| m | ż | n | ||||||
| נאָמינאַטיוו (nominatiw) | איך (ich) | דו (du) | ער (er) | זי (zi) | עס (es) | מיר (mir) | איר (ir) | זיי (zej) |
| פּאָסעסיוו (posesiw) | מײַן (majn) | דײַן (dajn) | זײַן (zajn) | איר (ir) | זײַן (zajn) | אונדזער (undzer) | אײַער (ajer) | זייער (zejer) |
| דאַטיוו (datiw) | מיר (mir) | דיר (dir) | אים (im) | איר (ir) | אים (im) | אונדז (undz) | אײַך (ajch) | זיי (zej) |
| אַקוזאַטיוו (akuzatiw) | מיך (mich) | דיך (dich) | אים (im) | זי (zi) | עס (es) | אונדז (undz) | אײַך (ajch) | זיי (zej) |
| polskie odpowiedniki dla szybszego porównania | ||||||||
| lp | lm | |||||||
| 1 os. | 2 os. | 3 os. | 1 os. | 2 os. | 3 os. | |||
| m | ż | n | ||||||
| nominatiw | ja | ty | on | ona | ono | my | wy | oni |
| posesiw | mój | twój | jego | jej | jego | nasz | wasz | ich |
| datiw | mnie, sobie | tobie | jemu | jej | jemu | nam | wam | im |
| akuzatiw | mnie, siebie | ciebie | go, jego | ją | go, jego | nas | was | ich |
Posesiw zaimków osobowych tworzy zaimki dzierżawcze.
Zaimki pytajne[edytuj]
Poniżej, w tabelce, znajdują sie najczęściej używane zaimki pytajne. Niektóre z nich mogą też pełnić rolę spójników bądź partykuł.
| yi | pl |
|---|---|
| וווּ? | gdzie? |
| וווּהין? | dokąd? |
| וואָס? | co? |
| וואָסער? | jaki? |
| ווי? | jak? |
| וויפֿל? | ile? |
| וועגן וואָס? | o czym? |
| ווער? | kto? |
| וועמען? | kogo?, komu? |
| וועמענס/וועמעס? | czyj? |
| ווען? | kiedy? |
| מיט וועמען? | z kim? |
| מיט וואָס? | z czym? |
| פֿון וואָס? | z czego? |
| פֿאַר וואָס? | dlaczego? |
| פֿאַר וועמען? | dla kogo? |
| צוליב וואָס? | z jakiego powodu? |
| צי? | czy? |
Przymiotniki[edytuj]
Odmiana przymiotników[edytuj]
| m | ż | n | lm | ||
| z rodz. określonym | z rodz. nieokreślonym | ||||
| נאָמינאַטיוו (nominatiw) | ער~ | ע~ | ע~ | ע~ | |
| פּאָסעסיוו (posesiw) | ן, ~ען, ~עם~ | ער~ | ן, ~ען, ~עם~ | 1 | ע~ |
| דאַטיוו (datiw) | ן, ~ען, ~עם~ | ער~ | ן, ~ען, ~עם~ | 1 | ע~ |
| אַקוזאַטיוו (akuzatiw) | ן, ~ען, ~עם~ | ע~ | ע~ | ע~ | |
1 Opcjonalnie jak w konstrukcji z rodzajnikiem określonym. Np.:
- אַ גוט קינדס = אַ גוטן קינדס (dobrego dziecka)
- מיט אַ גוט קינד = מיט אַ גוטן קינד (z dobrym dzieckiem)
Stopniowanie przymiotników[edytuj]
…
Czasowniki[edytuj]
Odmiana regularna[edytuj]
W odmianie regularnej do tematu, powstałego przez odjęcie końcówki bezokolicznika ן lub ען, dodaje się końcówkę według tabeli.
| lp | lm | ||||
| 1 os. | 2 os. | 3 os. | 1 os. | 2 os. | 3 os. |
| - | סט~ | ט~ | ן~ lub ען~ 1 | ט~ | ן~ lub ען~ 1 |
1 Jak w bezokoliczniku.
Jeśli temat kończy się na ט, w 3 os. liczby pojedyńczej nie dodaje się dodatkowego ט, np: ער אַרבעט. Jeśli zaś, kończy się na ד dodaje się ט lecz powstałą w ten sposób zbitke wymawia się jako t, np. ער רעדט (er ret).
zobacz też: Wikipedysta:Joystick/brudnopis/gramatyka/czasowniki • Wikipedysta:Joystick/brudnopis/gramatyka/czasowniki/nieregularne
Czasowniki dokonane i niedokonane[edytuj]
W języku jidysz czasowniki są dokonane albo niedokonane. W wielu przypadkach dokonany odpowiednik czasownika niedokonanego tworzy się przez dodanie sufiksu lub prefiksu.
Przykładowo czasownik niedokonany גראָבן (kopać) w aspekcie dokonanym będzie miał postać אויסגראָבן (wykopać).