Wikisłownikarka:Hythonia/słowniczek
Na tej stronie znajdziecie dokładniejsze objaśnienie terminów używanych w słowniku, między innymi terminów gramatycznych, etymologicznych, leksykograficznych i tych używanych w Wikisłowniku w zawężonym zakresie.
Aby dowiedzieć się więcej na temat terminów używanych w Wikisłowniku rzadziej lub dotyczących określonego języka, zobacz Kategoria:Gramatyki.
Zobacz też: Pomoc:Skróty używane w Wikisłowniku.
A[edytuj]
- Wyraz o znaczeniu przeciwnym do innego wyrazu, np. ciepły w stosunku do zimny. Przeciwieństwo antonimu stanowi synonim.
- Cecha czasownika określająca jego trwanie na przestrzeni czasu. Najczęściej wyróżnia się aspekt dokonany, cechujący czynności lub stany rozpatrywane jako zakończone (zadzwoniłam) lub takie, które zostaną zakończone (zadzwonię) oraz aspekt niedokonany, cechujący czynności lub stany rozpatrywane jako trwające (dzwonię) lub takie, które trwały lub będą trwać przez jakiś czas (dzwoniłam, będę dzwonić).
C[edytuj]
- Cecha czasownika określająca okres trwania czynności lub stanu. Najczęściej wyróżnia się czas przeszły (określający czynności lub stany, które miały miejsce), czas teraźniejszy (określający czynności lub stany, które mają miejsce w danej chwili) i czas przyszły (określający czynności lub stany, które dopiero będą miały miejsce). Wiele języków, np. angielski czy hiszpański, ma bardziej skomplikowany podział czasów.
- Część mowy określająca czynność lub stan, odmienna m.in. przez czas i osobę. Odmianę czasowników nazywamy również koniugacją.
czasownik dokonany, czasownik niedokonany
- Zobacz aspekt.
czasownik dwuaspektowy
- Czasownik mogący zależnie od kontekstu być używany jako dokonany lub niedokonany, np. aresztować.
czasownik dwuprzechodni
- W niektórych językach czasownik przyjmujący dwa podmioty, w języku polskim wyrażane za pomocą dopełnień bliższego i dalszego. Przykładowo w języku angielskim: Dad gave me money. → Tata dał mi pieniądze. W przykładzie pieniądze stanowi dopełnienie bliższe, zaś zaimek mi — dalsze.
czasownik przechodni, czasownik nieprzechodni
- Zobacz przechodniość.
- Czasownik nieposiadający pełnej koniugacji, występujący tylko w określonych formach, np. powinien.
- Czasownik, którego podmiot jest równocześnie wykonawcą pewnej czynności i jej odbiorcą, np. myć się.
H[edytuj]
- Wyraz o znaczeniu szerszym w stosunku do innego wyrazu, np. pojazd w stosunku do samochód. Przeciwieństwo hiperonimu stanowi hiponim.
- Wyraz o znaczeniu węższym w stosunku do innego wyrazu, np. gruszka w stosunku do owoc. Przeciwieństwo hiponimu stanowi hiperonim.
historyczny
- Określenie oznaczające pojęcia, które obecnie nie istnieją, ale które pozostają w użyciu m.in. w opracowaniach historycznych. Porównaj sformułowania dawny, przestarzały, staropolski.
- Wyraz oznaczający całość, na którą składają się pewne części, np. szkielet w stosunku do kość. Przeciwieństwo holonimu stanowi meronim.
- Wyraz brzmiący tak samo, jak inny, ale różniący się od niego znaczeniem, pisownią i pochodzeniem, np. morze i może.
I[edytuj]
- Wyraz rozpowszechniony w podobnych formach w obrębie wielu grup językowych, często do tego stopnia, że trudno wyodrębnić bezpośrednie jego źródło w danym języku. Najczęściej internacjonalizmy stanowi słownictwo naukowe lub techniczne, np. słowo geologia (angielskie geology, francuskie géologie, niemieckie Geologie, rosyjskie геоло́гия), pochodzące końcowo z elementów starogreckich.
K[edytuj]
- Wyraz lub zwrot naśladujący budowę innego wyrazu lub zwrotu w obcym języku, utworzony z elementów rodzimych. Porównaj określenia pożyczka semantyczna, półkalka.
- Związek wyrazów, które są często łączone, ale które nie tworzą razem nowego znaczenia, np. odebrać telefon, gorzka czekolada.
- Odmiana czasowników. W zależności od języka, czasowniki mogą być koniugowane przez różne cechy, między innymi osoby, liczby, czasy, tryby i strony.
M[edytuj]
- Wyraz oznaczający część pewnej całości, np. litera w stosunku do słowo. Przeciwieństwem meronimu jest holonim.
- Jeden z rodzajów gramatycznych, zwykle używanych wobec grupy rzeczowników zawierającej m.in. istoty płci męskiej. W języku polskim rodzaj męski dzieli się dodatkowo na rodzaj męskoosobowy, męskozwierzęcy i męskorzeczowy.
- Rodzaj gramatyczny w języku polskim, właściwy m.in. większości rzeczowników określających osoby płci męskiej, np. pracownik. W odmianie charakteryzuje się różnymi formami mianownika i biernika liczby pojedynczej (ten pracownik, tego pracownika) oraz liczby mnogiej (ci pracownicy, tych pracowników).
- Rodzaj gramatyczny w języku polskim, właściwy m.in. większości rzeczowników określających rośliny, przedmioty, zjawiska, np. stół. W odmianie charakteryzuje się identycznymi formami mianownika i biernika liczby pojedynczej (ten stół) oraz mnogiej (te stoły).
- Rodzaj gramatyczny w języku polskim właściwy m.in. większości rzeczowników określających zwierzęta, np. pies. W odmianie charakteryzuje się różnymi formami mianownika i biernika liczby pojedynczej (ten pies, tego psa) przy identycznych formach tych przypadków dla liczby mnogiej (te psy).
N[edytuj]
- Rodzaj gramatyczny w języku polskim, wyróżniany wyłącznie w liczbie mnogiej dla rzeczowników, które mają lub miałyby w liczbie pojedynczej rodzaj inny niż męskoosobowy.
- Rodzaj gramatyczny używany w niektórych językach, przeciwstawiany męskiemu i żeńskiemu lub (w niektórych językach germańskich) wspólnemu.
P[edytuj]
- Zobacz zapożyczenie.
pożyczka semantyczna
- Poszerzenie znaczenia wyrazu obecnego wcześniej w języku przez analogię do wyrazu obcego. Dla przykładu, polskiego słowa mysz zaczęto używać w znaczeniu urządzenia komputerowego pod wpływem angielskiego mouse (które miało zarówno znaczenie zwierzęcia, jak i urządzenia). Porównaj określenie kalka (niekiedy używane w tym samym znaczeniu).
- Wyraz lub zwrot odzwierciedlający obcy, złożony częściowo z elementów rodzimych, zachowujący poniekąd elementy obce. Dla przykładu, polskie garkuchnia jest półkalką niemieckiego Garküche — utworzone częściowo z obecnego wcześniej w języku kuchnia, częściowo zachowujące element gar- od niemieckiego garen („gotować”). Porównaj określenie kalka.
- Cecha czasowników świadcząca o tym, czy mogą występować w stronie biernej. Czasowniki przechodnie mogą występować w stronie biernej i przyjmują dopełnienie bliższe (np. piję napój ⇔ napój jest pity). Czasowniki nieprzechodnie nie mają takich cech (np. szklanka spada, ale nie szklanka jest spadana).
- Dodatkowymi klasyfikacjami stosowanymi w niektórych językach są czasownik zwrotny oraz czasownik dwuprzechodni (zobacz).
przestarzały
- Określenie używane w stosunku do wyrazów, które pozostają w użyciu, lecz są raczej charakterystyczne dla dawnego słownictwa, często wykorzystywane w celach stylistycznych. Porównaj sformułowania dawny, historyczny, staropolski.
R[edytuj]
- Cecha rzeczowników w niektórych językach określająca sposób, w jakich odmieniają się one i inne części mowy, które je określają lub które się do nich odnoszą. Najczęściej spotykany jest podział na rodzaj męski i żeński, niekiedy używane są również rodzaje nijaki lub wspólny lub inne, zależnie od języka.
S, Ś[edytuj]
- Określenie w węższym zakresie wykorzystywane w stosunku do wyrazów, które używane były w tzw. dobie staropolskiej, w Wikisłowniku umownie oznaczającej okres od początku rozwoju języka polskiego do roku 1500. Dalszym etapem rozwoju był język średniopolski. Porównaj sformułowania dawny, historyczny, przestarzały.
- Wyraz o tym samym znaczeniu, co inny, np. trwożliwy w stosunku do strachliwy. Przeciwieństwem synonimu jest antonim.
- Określenie wykorzystywane w stosunku do wyrazów używanych w tzw. dobie średniopolskiej, okresie między XVI a XVIII wiekiem. W Wikisłowniku umownie określa się tym terminem wyrazy używane od roku 1500 do roku 1750. Poprzednim etapem rozwoju języka polskiego był język staropolski.
W[edytuj]
- W niektórych językach germańskich jeden z dwóch rodzajów gramatycznych obok nijakiego, często właściwy rzeczownikom, które w poprzednich etapach rozwoju języka miały rodzaj męski lub żeński.
Z, Ż[edytuj]
- Wyraz przejęty przez pewien język z obcego, niebędącego jego formą historyczną.
zapożyczenie ponowne
- Przejęcie przez język obcego wyrazu dawniej zapożyczonego z tego samego języka lub jego postaci historycznej.
zapożyczenie semantyczne
- Zobacz pożyczka semantyczna.
- Jeden z rodzajów gramatycznych, zwykle używanych wobec grupy rzeczowników zawierającej m.in. istoty płci żeńskiej.