Aneks:Język islandzki - czasowniki
íslenska  islandzki
|
Gramatyka języka islandzkiego
|
Czasowniki w języku islandzkim są odmienną częścią mowy. Ulegają odmianie przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony. Posiadają także formy imiesłowu przymiotnikowego współczesnego i uprzedniego oraz imiesłowu czasu przeszłego. Ponadto istnieje charakterystyczne dla języków germańskich rozróżnienie czasowników na czasowniki słabe i mocne.
Osoby i liczby[edytuj]
W języku islandzkim, podobnie jak w polskim, istnieją trzy osoby, każda z nich w dwóch liczbach. Czasownik zmienia formę względem tych osób i liczb.
liczba pojedyncza liczba mnoga os. lp lm 1. ég hef við höfum 2. þú hefur þið hefið 3. hann hefur þeir hafa 1. ég mun við munum 2. þú munt þið munuð 3. hann mun þeir munu 1. ég spyr við spyrjum 2. þú spyrð þið spyrjið 3. hann spyr þeir spyrja
Tryby[edytuj]
W języku islandzkim występują trzy tryby: oznajmujący, rozkazujący i łączący.
Tryb oznajmujący wyraża bezpośrednie twierdzenie lub pytanie. Jest to podstawowa forma, której używamy w zdaniach głównych:
- Ég er svangur. Ert þú líka svangur? → Jestem głodny. Czy ty też jesteś głodny?
- Hann les bók. Hefur þú lesið hana? → On czyta książkę. Czytałeś ją?
Czasownik w trybie oznajmującym odmienia się przez osoby, liczby, czasy i strony.
Tryb łączący służy do wyrażania życzeń, poleceń, emocji, możliwości, osądów, potrzeb oraz stwierdzeń przeciwnych aktualnym faktom. zazwyczaj stosuje się go w zdaniach podrzędnych - stąd też jego nazwa.
- Ef ég væri ríkur... - Gdybym był bogaty...
Czasownik w trybie łączącym odmienia się przez osoby, liczby, czasy i strony.
W przykładzie czasownik að taka jest odmieniony przez wszystkie osoby w obu liczbach i trybach, w czasie teraźniejszym oraz przeszłym:
tryb oznajmujący tryb łączący os. czas teraźniejszy czas przeszły czas teraźniejszy czas przeszły 1. lp ég tek ég tók ég taki ég tæki 2. lp þú tekur þú tókst þú takir þú tækir 3. lp hann tekur hann tók hann taki hann tæki 1. lm við tökum við tókum við tökum við tækjum 2. lm þið takið þið tókuð þið takið þið tækjuð 3. lm þeir taka þeir tóku þeir taki þeir tækju
Tryb rozkazujący wyraża rozkaz, życzenie lub prośbę. W języku islandzkim każdy czasownik posiada standardowo trzy formy trybu rozkazującego: dla liczby pojedynczej, dla liczby mnogiej oraz formę skróconą.
Imiesłowy[edytuj]
W języku islandzkim istnieją dwa rodzaje imiesłowów przymiotnikowych - imiesłów przymiotnikowy współczesny i imiesłów przymiotnikowy uprzedni. Oba mogą pełnić funkcję przydawki lub przymiotnika.
Imiesłów przymiotnikowy współczesny tworzy się poprzez dodanie do tematu czasownika końcówki -andi. Taki imiesłów jest nieodmienny, chyba że przejmie funkcje rzeczownika, co się czasami zdarza. Wtedy odmienia się według odmiany słabej rodzaju męskiego.
Imiesłów przymiotnikowy uprzedni podlega takiej samej odmianie jak przymiotnik, czyli przez liczby, rodzaje i przypadki. W mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego kończy się zazwyczaj na -inn.
- Kommúnismi var tekinn upp í landinu og hélst þangað til Sovétríkin féllu. → W kraju wprowadzono (został wprowadzony) komunizm, który zniesiony został dopiero po upadku Sowietów.
Przykładowa odmiana:
Odmiana mocna liczba pojedyncza liczba mnoga m n f m n f M tekinn tekið tekin teknir tekin teknar B tekinn tekið tekna tekna tekin teknar C teknum teknu tekinni teknum teknum teknum D tekins tekins tekinnar tekinna tekinna tekinna Odmiana słaba liczba pojedyncza liczba mnoga m n f m n f M tekni tekna tekna teknu teknu teknu B tekna tekna teknu teknu teknu teknu C tekna tekna teknu teknu teknu teknu D tekna tekna teknu teknu teknu teknu
Imiesłów czasu przeszłego to forma czasownika służąca do konstruowania złożonych czasów gramatycznych. W rzeczywistości jest to mianownik rodzaju nijakiego imiesłowiu przymiotnikowego uprzedniego (varað, tekið, haft...).
Czasy[edytuj]
Generalnie w języku islandzkim wyróżniamy dwa czasy - teraźniejszy i przeszły. Służą one do umiejscawiania zdarzeń w czasie. Czasy te wyrażane są poprzez specjalne formy czasowników.
tryb oznajmujący os. czas teraźniejszy czas przeszły 1. lp ég tilheyri ég tilheyrði 2. lp þú tilheyrir þú ilheyrðir 3. lp hann tilheyrir hann tilheyrði 1. lm við tilheyrum við tilheyrðum 2. lm þið tilheyrið þið tilheyrðuð 3. lm þeir tilheyra þeir tilheyrðu
Dodatkowo istnieje sześć tzw. czasów złożonych. Są one konstruowane przy pomocy czasowników posiłkowych að hafa i að munu:
- czas przeszły złożony (núliðin tíð) opisuje czynność, która miała miejsce w przeszłości, ale nie została zakończona. Używa się go w celu zaakcentowania następstw owej czynności oraz jej wpływu na teraźniejszość.
Tworzy się go przy pomocy czasownika að hafa oraz imiesłowiu czasu przeszłego.
- Hér er listi yfir kóða sem að ég hef lært. → Oto lista kodów, których się nauczyłem (i teraz je znam).
- Ég hef aldrei óskað eftir þessari umfjöllun um mig hér. → Nigdy sobie nie życzyłem tych dyskusji wokół mojej osoby.
- czas zaprzeszły (þáliðin tíð) opisuje czynność, która została zakończona przed drugą opisywaną czynnością. Zazwyczaj stosuje się go w zdaniach złożonych wraz z innym czasem przeszłym (prostym lub złożonym) w celu podkreślenia chronologii wydarzeń.
Jest konstruowany przy pomocy formy czasu przeszłego prostego czasownika að hafa oraz imiesłowiu czasu przeszłego.
- Ég fór þá að hugsa allt sem ég hafði áður lært um hesta. → Zacząłem rozmyślać o wszystkim, czego się nauczyłem o koniach (nauczyłem się zanim zacząłem o tym mysleć).
- czas przyszły (framtíð) służy do opisywania zdarzeń w przyszłości. Należy zauważyć, iż Islandczycy - podobnie jak i my - często wyrażają czas przyszły po prostu przy pomocy czasu teraźniejszego.
Czas ten konstruowany jest przy pomocy czasownika að munu i bezokolicznika.
- Við munum alltaf geyma allar minningar um þig í hjörtum okkar. → Na zawsze zachowamy w naszych sercach wspomnienia o tobie.
- czas przyszły dokonany (þáframtíð) opisuje czynność, która zakończy się w przyszłości zanim rozpocznie się następna czynność.
Tworzy się go przy pomocy czasownika að munu, bezokolicznika að hafa oraz imiesłowiu czasu przeszłego.
- skildagatíð to specyficzny czas, który służy do wyrażania przypuszczenia. Odpowiada polskiemu trybowi przypuszczającemu.
Tworzy się go przy pomocy formy czasu przeszłego prostego czasownika að munu oraz bezokolicznika.
- Ef ég mundi selja hana í dag, 7 mánuðum síðar, þá fengi ég 19 miljónir fyrir hana. → Gdybym sprzedał ją dzisiaj, siedem miesięcy później, dostałbym za nią 19 milionów.
- Ég hugsa að ég mundi velja lykt af nýbökuðu brauði sem hringilykt á símann minn. → Myślę, że jako "dzwonek" w komórce wybrałabym zapach świeżo upieczonego chleba.
- þáskildagatíð, podobnie jak skildagatíð, służy do wyrażania przypuszczalności. Służy jednak do wyrażenia przypuszczenia w czasie przeszłym.
Tworzy się go przy pomocy formy czasu przeszłego czasownika að munu, bezokolicznika að hafa oraz imiesłowiu czasu przeszłego.
- Ég mundi hafa gert þér þennan greiða, ef unnt væri. → Zrobiłbym ci tę przysługę, gdybym wtedy mógł.
Odmiana czasownika að tala przez czasy:
tryb oznajmujący os. czas teraźniejszy czas przeszły czas przeszły złożony czas zaprzeszły czas przyszły czas przyszły dokonany skildagatíð þáskildagatíð 1. lp ég tala ég talaði ég hef talað ég hafði talað ég mun tala ég mun hafa talað ég mundi tala ég mundi hafa talað 2. lp þú talar þú talaðir þú hefur talað þú hafðir talað þú munt tala þú munt hafa talað þú mundir tala þú mundir hafa talað 3. lp hann talar hann talaði hann hefur talað hann hafði talað hann mun tala hann mun hafa talað hann mundi tala hann mundi hafa talað 1. lm við tölum við töluðum við höfum talað við höfðum talað við munum tala við munum hafa talað við mundum tala við mundum hafa talað 2. lm þið talið þið töluðuð þið hafið talað þið höfðuð talað þið munuð tala þið munuð hafa talað þið munduð tala þið munduð hafa talað 3. lm þeir tala þeir töluðu þeir hafa talað þeir höfðu talað þeir munu tala þeir munu hafa talað þeir mundu tala þeir mundu hafa talað
Strony[edytuj]
W języku islandzkim wyróżniamy trzy strony: czynną, bierną i zwrotną.
Strona czynna jest najbardziej powszechna. Podmiot jest wykonawcą czynności, a dopełnienie jest jej odbiorcą.
- Hann borðar 2050 kcal á dag. → On zjada 2500 kalorii dziennie.
Strona bierna jest odwrotnością strony czynnej, podmiot jest odbiorcą czynności, a dopełnienie jest jej wykonawcą.
- Myndin var tekin í nótt. → Zdjęcie zrobiono w nocy.
Strona zwrotna służy do opisu sytuacji, w której podmiot jest zarówno wykonawcą, jak i odbiorcą czynności.
- Þetta gerist ef maður spyr heimskulega. → Tak się dzieje, kiedy się zadaje głupie pytania.
Czasowniki słabe, mocne i mieszane[edytuj]
Czasowniki dzielone są na trzy typy względem ich odmiany: na słabe, mocne oraz mieszane.
Czasowniki słabe kończą się w 1. osobie liczby pojedynczej czasu przeszłego na -aði, -ði, -di i -ti.
Istnieją trzy typy tej odmiany. By rozpoznać, według jakiego wzoru odmienia się czasownik, wystarczy znać jego trzy formy (kennimyndir): formę bezokolicznika, 1. osoby liczby pojedynczej oraz imiesłowu czasu przeszłego.
bezokolicznik 1. os. lp imiesłów að kalla kallaði kallað að heyra heyrði heyrt að spyrja spurði spurt
Zobacz wzory odmiany słabej: grupa I ~ grupa II ~ grupa III
Czasowniki mocne charakteryzują się brakiem końcówki w 1. i 3. osobie liczby pojedynczej. Podzielone są na siedem typów względem zmian samogłoskowych w rdzeniu czasownika.
Czasownik að rífa:
tryb oznajmujący tryb łączący os. czas teraźniejszy czas przeszły czas teraźniejszy czas przeszły ég ríf reif rífi rifi þú rífur reifst rífir rifir hann rífur reif rífi rifi við rífum rifum rífum rifum þið rífið rifuð rífið rífuð þeir rífa rifu rífi rifu
- imiesłów przymiotnikowy współczesny: rífandi
- imiesłów czasu przeszłego: rifið
- tryb rozkazujący:
- (þú) rífðu! (skr. ríf!)
- (þið) rífið!
Wszystkie czasowniki mocne, których rdzeń zakończony jest spółgłoską (wyłączając -r, -n, -x i -s) mają takie same końcówki jak rífa.
Te, których rdzeń kończy się społgłoskami -r, -n, -x i -s lub samogłoską odmieniają się nieco inaczej:
os. að fara að skína að vaxa að rísa að slá ég fer skín vex rís slæ þú ferð skín vex ríst slærð hann fer skín vex rís slær
Siedem typów zmian samogłoskowych:
Typ bezokolicznik ég (trźn.) ég (przł.) þeir (przł.) ICP 1. að rífa ríf reif rifu rifið 2. að ljúga lýg laug lugu logið 3. að binda bind batt bundu bundið 4. að nema nem nam námu numið 5. að leka lek lak láku lekið 6. að vaxa vex óx uxu vaxið 7. að halda held hélt héldu haldið
Podział ten jest dość luźny. W obrębie wyżej wymienionych typów można często zaobserwować odstępstwa od głównego wzoru.
Czasowniki mieszane to takie czasowniki, które nie są ani słabe, ani mocne. Dzielą się na dwie grupy:
- czasowniki z końcówką -ri w czasie przeszłym (ri-sagnir)
- 10 czasowników, które w czasie teraźniejszym zachowują się jak czasowniki mocne w czasie przeszłym, a w czasie przeszłym jak czasowniki słabe
- Zobacz odmianę czasowników mieszanych.
Czasowniki nieregularne[edytuj]
W języku islandzkim istnieją właściwie dwa czasowniki "całkowicie" nieregularne: að vera oraz að valda. Zobacz odmianę czasowników nieregularnych.