Spis treści aneksu | Język łaciński | hasła w języku łacińskim

Deklinacja III obejmuje rzeczowniki, przymiotniki (w stopniu równym i wyższym) oraz imiesłowy (participium praesentis activi) wszystkich trzech rodzajów, które w Nom. sg. posiadają wiele różnych zakończeń, a w Gen. sg. mają temat nierzadko zmodyfikowany w stosunku do mianownika oraz sufiks -is. Charakterystyczne zakończenia rodzajowe rzeczowników III deklinacji:

rodzaj męski: -o, -or, -os, -er, -es (nierównozgłoskowe), -ex
rodzaj żeński: -do, -go, -io, -x (liczne wyjątki rodzaju męskiego), -as, -aus, -is (licznie wyjątki rodzaju męskiego), -s (po spółgłosce), -es (równozgłoskowe), -us
rodzaj nijaki: -l, -a, -n, -c, -e, -t, -ar, -ur, -us

Należy pamiętać, że istnieją wyjątki względem rodzaju gramatycznego rzeczownika (por. rex, regis m a lex, legis f), dlatego też prócz form podstawowych rzeczownika konieczna jest znajomość jego rodzaju (w słownikach podaje się ją obok tych form).

W deklinacji spółgłoskowej wyróżniamy trzy paradygmaty (inaczej typy):

paradygmat (typ) I – spółgłoskowy
paradygmat (typ) II – samogłoskowy
paradygmat (typ) III – mieszany

Wszystkie typy różnią się zakończeniami kilku przypadków: Abl. sg. i Gen. pl. oraz Nom., Acc. i Voc. pl. rzeczowników rodzaju nijakiego:

	I spółgłoskowy	II samogłoskowy	III mieszany
Abl. sg.	-e	-i	-e
Gen. pl.	-um	-ium	-ium
Nom., Acc. i Voc. pl. neutri	-a	-ia	-a

Wszystkie przypadki (prócz Nom. i V. sg.) tworzy się od tematu, którym jest forma Gen. sg. po odrzuceniu końcówki -is.

Rzeczowniki

Paradygmat I spółgłoskowy

Zob. szablony odmiany używane w hasłach: {{odmiana-rzeczownik-łaciński-III}} i {{odmiana-rzeczownik-łaciński-III-N}}

W typie spółgłoskowym (zwanym również rzeczownikowym) odmieniają się dwie duże grupy rzeczowników:

rzeczowniki nierównozgłoskowe (imparisyllaba) z tematem na jedną spółgłoskę,
tzw. familia cum cane (pol. rodzina z psem).

Pierwszą grupę rozpoznajemy po ilości spółgłosek po odrzuceniu zakończenia Gen. sg. -is, np. miles, militis m (temat milit-) ma przed zakończeniem -is tylko jedną spółgłoskę, więc będzie odmieniał się w paradygmacie I.

Druga grupa to zbiór kilku rzeczowników równozgłoskowych różnych rodzajów:

pater, patris m
mater, matris f
frater, fratris m
canis, canis m, f
senex, senis m
iuvenis, iuvenis m
vates, vatis m

Odmiana sol, solis m oraz mater, matris f (należy pamiętać o odpowiednich zakończeniach przypadków zależnych):

	liczba pojedyncza singularis	liczba mnoga pluralis
mianownik nominativus	- sol, mater	-es soles, matres
dopełniacz genetivus	-is solis, matris	-um solum, matrum
celownik dativus	-i soli, matri	-ibus solibus, matribus
biernik accusativus	-em solem, matrem	-es soles, matres
(ablatyw) ablativus	-e sole, matre	-ibus solibus, matribus
wołacz vocativus	- sol, mater	-es soles, matres

Paradygmat II samogłoskowy

Zob. szablony odmiany używane w hasłach: {{odmiana-rzeczownik-łaciński-III-sam}}, {{odmiana-rzeczownik-łaciński-III-N-sam}}

W typie samogłoskowym (zwanym również przymiotnikowym) wyróżniamy cztery grupy rzeczowników:

neutra zakończone w Nom. sg. na -e, -al, -ar
zapożyczenia greckie zakończone w Nom. sg. na -asis, -esis, -isis, -osis, -ysis
feminina zakończone w Nom. sg. na -is z jednym wyjątkiem masculina
rzeczownik vis (nieregularny)

Pierwsza grupa to rzeczowniki rodzaju nijakiego, np. exemplar, exemplaris n.

Druga grupa obejmuje głównie terminologię naukową, np. analysis, analysis f. Te rzeczowniki są zawsze rodzaju żeńskiego. Jako, że są to zapożyczenia greckie, w Acc. sg. mamy oboczną końcówkę -in (rzadziej -im).

Trzecia grupa to liczne nazwy własne, m.in. rzek czy miast, np. Neapolis, Neapolis f. Wśród rzeczowników rodzaju żeńskiego występuje jeden rzeczownik rodzaju męskiego – Tiberis, Tiberis m i również odmienia się w typie samogłoskowym.

Neutra -e, -al, -ar:

	liczba pojedyncza singularis	liczba mnoga pluralis
mianownik nominativus	- mare, animal, exemplar	-ia maria, animalia, exemplaria
dopełniacz genitivus	-is maris, animalis, exemplaris	-ium marium, animalium, exemplarium
celownik dativus	-i mari, animali, exemplari	-ibus maribus, animalibus, exemplaribus
biernik accusativus	- mare, animal, exemplar	-ia maria, animalia, exemplaria
(ablatyw) ablativus	-i mari, animali, exemplari	-ibus maribus, animalibus, exemplaribus
wołacz vocativus	- mare, animal, exemplar	-ia maria, animalia, exemplar

Zapożyczenia greckie -asis, -esis, -isis, -osis, -ysis:

	liczba pojedyncza singularis	liczba mnoga pluralis
mianownik nominativus	- sclerosis, analysis	-es scleroses, analyses
dopełniacz genitivus	-is sclerosis, analysis	-ium sclerosium, analysium
celownik dativus	-i sclerosi, analysi	-ibus sclerosibus, analysibus
biernik accusativus	-in sclerosin, analysin	-es scleroses, analyses
(ablatyw) ablativus	-i sclerosi, analysi	-ibus sclerosibus, analysibus
wołacz vocativus	- sclerosis, analysis	-es scleroses, analyses

Feminina -is:

	liczba pojedyncza singularis	liczba mnoga pluralis
mianownik nominativus	- turris	-es turres
dopełniacz genitivus	-is turris	-ium turrium
celownik dativus	-i turri	-ibus turribus
biernik accusativus	-im turrim	-es turres
(ablatyw) ablativus	-i turri	-ibus turribus
wołacz vocativus	- turris	-es turres

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone w Nom. sg. na -is mają w Acc. sg. końcówkę -im zamiast -em.

Nieregularny rzeczownik vis (pol. siła) odmienia się w nieco inny sposób – w singularis występuje tylko Nom., Acc. i Abl., natomiast w pluralis formy tworzy się od zmienionego tematu vir-. Odmiana rzeczownika vis f:

	liczba pojedyncza singularis	liczba mnoga pluralis
mianownik nominativus	– vis	-es vires
dopełniacz genitivus		-ium virium
celownik dativus		-ibus viribus
biernik accusativus	– vim	-es vires
(ablatyw) ablativus	– vi	-ibus viribus
wołacz vocativus		-es vires

Paradygmat III mieszany

Zob. szablony odmiany używane w hasłach: {{odmiana-rzeczownik-łaciński-III-m}} i {{odmiana-rzeczownik-łaciński-III-N-m}}

W typie mieszanym odmieniają się trzy grupy rzeczowników rodzaju męskiego i żeńskiego:

rzeczowniki nierównozgłoskowe (imparisyllaba) z tematem na dwie spółgłoski
rzeczowniki równozgłoskowe (parisyllaba) zakończone w Nom. sg. na -is albo -es
wyjątki neutra (4 rzeczowniki)

Pierwszą grupę rzeczowników rozpoznajemy podobnie, jak w paradygmacie I – poprzez odrzucenie końcówki Gen. sg. -is od rzeczownika, np. mens, mentis f (temat ment-) posiada przed zakończeniem -is dwie spółgłoski, zatem będzie odmieniał się w typie mieszanym.

W trzeciej grupie rzeczowników występują:

cor, cordis n
mel, mellis n
lac, lactis n
fel, fellis n

Imparisyllaba z tematem na dwie spółgłoski:

	liczba pojedyncza singularis	liczba mnoga pluralis
mianownik nominativus	– mens	-es mentes
dopełniacz genetivus	-is mentis	-ium mentium
celownik dativus	-i menti	-ibus mentibus
biernik accusativus	-em mentem	-es mentes
(ablatyw) ablativus	-e mente	-ibus mentibus
wołacz vocativus	- mens	-es mentes

Parisyllaba na -is lub -es:

	liczba pojedyncza singularis	liczba mnoga pluralis
mianownik nominativus	– civis	-es cives
dopełniacz genetivus	-is civis	-ium civium
celownik dativus	-i civi	-ibus civibus
biernik accusativus	-em civem	-es cives
(ablatyw) ablativus	-e cive	-ibus civibus
wołacz vocativus	- civis	-es cives

Wyjątki neutra:

	liczba pojedyncza singularis	liczba mnoga pluralis
mianownik nominativus	– cor	-a corda
dopełniacz genetivus	-is cordis	-ium cordium
celownik dativus	-i cordi	-ibus cordibus
biernik accusativus	- cor	-a corda
(ablatyw) ablativus	-e corde	-ibus cordibus
wołacz vocativus	- cor	-a corda

Przymiotniki

Zob. szablony odmiany używane w hasłach: {{odmiana-przymiotnik-łaciński-III-3E}}, {{odmiana-przymiotnik-łaciński-III-2E}}, {{odmiana-przymiotnik-łaciński-III-1E}}

Według III deklinacji odmienia się:

część przymiotników w stopniu równym (o trzech, dwóch lub jednym zakończeniu rodzajowym) w typie samogłoskowym i kilka wyjątków rzeczownikowo – w typie spółgłoskowym,
wszystkie przymiotniki w stopniu wyższym – w typie spółgłoskowym.

Temat przymiotnika uzyskujemy z formy Gen. sg. dla rodzaju żeńskiego, np. celer, celeris, celere po odcięciu od Gen. sg. dla rodzaju żeńskiego celeris daje temat celer-.

Przymiotniki w stopniu równym

Zakończenia rodzajowe przymiotników w stopniu równym w typie samogłoskowym

przymiotniki o trzech zakończeniach rodzajowych -er, -is, -e w Nom. sg.
przymiotniki o dwóch zakończeniach rodzajowych -is, -e w Nom. sg., przy czym -is to zakończenia zarówno przymiotników rodzaju męskiego, jak i żeńskiego, a -e to zakończenie przymiotników rodzaju nijakiego
przymiotniki o jednym zakończeniu rodzajowym dla wszystkich rodzajów, przy czym występują różne formy Nom. sg., dlatego w słownikach podaje się formę mianownika jak i dopełniacza liczby pojedynczej (Gen. sg. zawsze -is)

Przykłady:

pierwsza grupa: celer, -eris, -ere, saluber, -bris, -bre,
druga grupa: brevis, -e, similis, -e,
trzecia grupa: felix, -icis, sapiens, -entis.

Kilka przymiotników w ramach wyjątku odmienia się rzeczownikowo, a więc według typu spółgłoskowego, są to:

vetus, -eris,
pauper, -eris,
dives, -itis,
princeps, -cipis,
particeps, -cipis,
compos, -tis,
superstes, -itis.

Przymiotniki o trzech zakończeniach rodzajowych -er, -is, -e:

	liczba pojedyncza singularis			liczba mnoga pluralis
	m	f	n	m	f	n
mianownik nominativus	-er celer	-is celeris	-e celere	-es celeres		-ia celeria
dopełniacz genitivus	-is celeris			-ium celerium
celownik dativus	-i celeri			-ibus celeribus
biernik accusativus	-em celerem		-e celere	-es celeres		-ia celeria
(ablatyw) ablativus	-i celeri			-ibus celeribus
wołacz vocativus	-er celer	-is celeris	-e celere	-es celeres		-ia celeria

Przymiotniki o dwóch zakończeniach rodzajowych -is, -e:

	liczba pojedyncza singularis		liczba mnoga pluralis
	m, f	n	m, f	n
mianownik nominativus	-is brevis	-e breve	-es breves	-ia brevia
dopełniacz genitivus	-is brevis		-ium brevium
celownik dativus	-i brevi		-ibus brevibus
biernik accusativus	-em brevem	-e breve	-es breves	-ia brevia
(ablatyw) ablativus	-i brevi		-ibus brevibus
wołacz vocativus	-is brevis	-e breve	-es breves	-ia brevia

Przymiotniki o jednym zakończeniu rodzajowym (Nom. sg. różne końcówki, Gen. sg. -is):

	liczba pojedyncza singularis		liczba mnoga pluralis
	m, f	n	m, f	n
mianownik nominativus	– felix		-es felices	-ia felicia
dopełniacz genitivus	-is felicis		-ium felicium
celownik dativus	-i felici		-ibus felicibus
biernik accusativus	-em felicem	– felix	-es felices	-ia felicia
(ablatyw) ablativus	-i felici		-ibus felicibus
wołacz vocativus	– felix		-es felices	-ia felicia

Wyjątki odmieniające się w paradygmacie I spółgłoskowym o jednym zakończeniu rodzajowym (Nom. sg. różne końcówki, Gen. sg. -is):

	liczba pojedyncza singularis		liczba mnoga pluralis
	m, f	n	m, f	n
mianownik nominativus	– vetus		-es veteres	-a vetera
dopełniacz genitivus	-is veteris		-um veterum
celownik dativus	-i veteri		-ibus veteribus
biernik accusativus	-em veterem	– vetus	-es veteres	-a vetera
(ablatyw) ablativus	-e vetere		-ibus veteribus
wołacz vocativus	– vetus		-es veteres	-a vetera

Przymiotniki w stopniu wyższym

Zob. szablony odmiany używane w hasłach: {{odmiana-przymiotnik-łaciński-III-compar}}

Przykład:

	liczba pojedyncza singularis		liczba mnoga pluralis
	m, f	n	m, f	n
mianownik nominativus	-or melior	— melius	-es meliores	-a meliora
dopełniacz genitivus	-is melioris		-um meliorum
celownik dativus	-i meliori		-ibus melioribus
biernik accusativus	-em meliorem	— melius	-es meliores	-a meliora
(ablatyw) ablativus	-e meliore		-ibus melioribus
wołacz vocativus	-is melior	— melius	-es meliores	-a meliora