Aneks:Cechy języka śląskiego

Cechy języka śląskiego

Samogłoski

1. Samogłoska á pochylone ma wymowę dwugłoskową ou̯.

• np. trou̯wa (trawa)

2. Samogłoski o i ó mają również wymowę dwugłoskową, są wymawiane jako u̯o lub u̯ó

• np. ku̯oza (koza)
• np. su̯ól (sól)

3. Samogłoska é ścieśnione wymawia się jako y po spółgłoskach twardych i miękkich

• np. brzyg (brzeg), śniyg (śnieg)

4. Ogólnopolska samogłoska ą (nosowe o) jest wymawiana na dwa sposoby:

4.1 jako nosowe u (ų) lub jako un, um przed spółgłoskami twardymi

• np. rųbać (rąbać), sųsiad (sąsiad), Ślųsk (Śląsk),

4.2 jako miękkie uń przed spółgłoskami miękkimi

• np. bałamuńcić (bałamącić)

5. Ogólnopolska samogłoska nosowa ę jest wymawiana na cztery sposoby:

5.1 po spółgłoskach twardych jako nosowe a (ą) lub przed spółgłoskami zwartymi jako am, an, ań, aŋ.

• np. gąsty (gęsty), tandy (tędy), raŋka (ręka)

W szczególności tego typu wymowa jest charakterystyczna dla Śląska Opolskiego

5.2 po spółgłoskach miękkich jako y nosowe lub ym, yn, yń, yŋ.

• np. jynzyk (język), piynta (pięta), dziyŋki (dzięki)

5.3 na końcu wyrazu jako a bez rezonansu nosowego

• np. ida (idę), robia (robię)

5.4 jako samogłoska przednia w pozycji wygłosowej traci nosowość i wymawiana jest jako e

• np. sie (się)

Spółgłoski i grupy zgłosek

6. Ogólnopolskie połączenie rzy wymawia się rzi

• np. grziwa (grzywa), rzić (rzyć)

7. Spółgłoska ł, jeżeli kończy śródwyrazową grupę spółgłoskową, bardzo często jest zredukowana

• np. dugi (długi), gowa (głowa), tusty (tłusty)

Fleksja

Czasowniki

8. Odmiana czasowników

Przy odmianie czasowników występuje słówko (posiłkowe) żeś, które jest odmieniane w czasie przyszłym i teraźniejszym przez osoby, natomiast nie jest odmieniany w tych czasach przez osoby sam czasownik i występuje on w postaciach jak dla 3. os. l.p. lub lm. Dla 1. os. lp. słówko żeś przyjmuje formę żech, dla 2. os. lp. przyjmuje formę żeś, w 1.os. lm. słówko żeś nie występuje, natomiast zamiast niego pojawia się zaimek osobowy my, dla 2. os. lm. słówko żeś przyjmuje formę żeście.

8.1. Odmiana czasownika być

Odmiana przez osoby	Czas przeszły	Czas teraźniejszy	Czas przyszły
Liczba pojedyncza
1. os. lp.	jo żech był (lub byłżech)	jest żech, jestech (lub jo żech jest)	byda
2. os. lp.	ty żeś był (lub byłżeś)	ty żeś jest (lub jestżeś)	bydziesz
3. os. lp.	był, była, było	jest (lub je)	bydzie
Liczba mnoga
1. os. lm.	my byli	my sų	bydymy
2. os. lm.	wyście byli (lub żeście byli)	wyście sų (lub wy żeście sų)	bydziecie
3. os. lm.	byli, były	sų	bydų

W trybie rozkazującym czasownik być odmienia się w sposób następujący:

1. os. lp. niech byda 2. os. lp. bydź 3. os. lp. niech bydzie

1. os. lm. bydźmy 2. os. lm. bydźcie 3. os. lm. niech bydų

8.2. Forma 1. os. lp czasu teraźniejszego z końcówką -ę odmieniana jest z końcówką -a

• np. siedza (siedzę), biera (biorę)

8.3. Forma 1. os. lp czasu teraźniejszego z końcówką -am odmieniana jest z końcówką -om

• np. łykom (łykam), zwracom (zwracam)

8.4. Forma 1. os. lm. czasu teraźniejszego ma taki temat jak 1. os. l.p.

• np. biere (biorę) - bierymy (bierzemy), moga (mogę) - mogymy (możemy)

8.5. Forma 1. os. lp czasu przeszłego z końcówką -em, -am odmieniana jest z końcówką -ech, -ach

• np. klachałach (klachałam), widziołech (widziałem)

8.6. W formie 1. os. lm czasu przeszłego zaimek my spełnia funkcję określenia osoby

• np. my kurzyli (kurzyliśmy), my szli (szliśmy)

8.7. Forma 1. os. lp. czasu przyszłego z końcówką -ę w j. polskim odmieniana jest z koncówką -a

• np. będę - byda, zobaczę - łoboca (łobejrza), pójdę - pójda

Przymiotniki

9. Odmiana przymiotników

9.1. W przymiotnikach rodz. żeńskiego w mianowniku lp ostatnią zgłoskę a wymawia się jako o

• np. gryfno (ładna), ekniynto (przekrzywiona), dekniynto (przykryta)

Rzeczowniki

10. Odmiana rzeczowników

10.1. W rzeczownikach rodz. żeńskiego w mianowniku lp końcówki -ia, -ja poprzedzone zgłoskami bezdźwięcznymi wymawiane są jak w języku staropolskim -ija, yja

• np. wilijo (wigilija), procesyjo (procesja)

10.2 W rzeczownikach rodz. żeńskiego w dopełniaczu lp końcówki -i często zastępowane sa przez końcówkę -e

• np. grace (gracy), jakle (jakli)

10.3 W rzeczownikach rodz. męskiego w mianowniku lm często wystepuje zanik formy męskoosobowej

• np. chopy (chłopi), dochtory (doktorzy)

10.4 W rzeczownikach wszystkich rodzajów w narzędniku lm końcówka -ami zastępowana jest czasami przez koncówkę -oma

• np. bajtloma (bajtlami), nudloma (nudlami)

Dialekt śląski nie jest jednolity i na różnych obszarach kulturowo-historycznych spotkać można zarówno różne znaczenia tych samych słów, jak i ich różną wymowę. Nie wszystkie więc cechy dialektu opisane wystepują na wszystkich jego obszarach. Często jednak występują m.in. labializacja, mazurzenie i jabłonkowanie.

Zobacz też: język śląski w Wikipedii