Aneks:Język łaciński - czasowniki
Czasownik łaciński występuje w:
- trzech osobach (1. per., 2. per., 3. per.)
- dwóch liczbach
- liczba pojedyncza – singularis
- liczba mnoga – pluralis
- trzech trybach
- tryb oznajmujący – indicativus
- tryb rozkazujący – imperativus
- tryb łączący (in. przypuszczający, ale nie tylko) – coniunctivus
- sześciu czasach
- czas teraźniejszy – praesens
- czas przeszły niedokonany – imperfectum
- czas przyszły I – futurum I (primum)
- czas przeszły dokonany – perfectum
- czas zaprzeszły – plusquamperfectum
- czas przyszły II – futurum II (exactum)
- dwóch stronach
- strona czynna – activum
- strona bierna (może mieć znaczenie polskiej strony biernej bądź zwrotnej) – passivum
Odmienia się w czterech koniugacjach, które rozróżniamy na podstawie zakończenia bezokolicznika czasu teraźniejszego strony czynnej (infinitivus praesentis activi, w skrócie inf. praes. act.):
Żeby poprawnie utworzyć wszystkie występujące w gramatyce łacińskiej formy czasownika dla każdej osoby, liczby, trybu, czasu i strony potrzebna jest znajomość jego form podstawowych (czasowniki zwykłe wyróżniają cztery takie formy) – pierwszej osoby trybu oznajmującego czasu teraźniejszego w stronie czynnej (1. per. sg. ind. praes. act.), bezokolicznika czasu teraźniejszego w stronie czynnej (inf. praes. act., który determinuje przynależność do konkretnej koniugacji), pierwszej osoby trybu oznajmującego czasu przeszłego dokonanego w stronie czynnej (1. per. sg. ind. perf. act.) i supinum (od którego tworzony się participium, tzw. imiesłów).
Gdy znamy już formy czasownika, należy utworzyć od nich tematy: praesentis (od którego tworzy się praesens, imperfectum i futurum I zarówno activi, jak i passivi), perfecti (od którego tworzy się perfectum, plusquamperfectum i futurum II activi) i supini (od którego tworzy się różne participia, w tym participium perfecti passivi, które razem z czasownikiem sum, esse, fui (być) tworzą perfectum, plusquamperfectum i futurum II passivi).
- Do utworzenia tematu praesentis posłuży nam druga forma podstawowa – inf. praes. act., od której odrzuca się zakończenie -re.
- Do utworzenia tematu perfecti posłuży nam trzecia forma podstawowa – 1. per. sg. ind. perf. act., od której odrzuca się zakończenie -i.
- Do utworzenia tematu supini posłuży nam czwarta forma podstawowa – supinum, od której odrzuca się zakończenie -um.
Verba deponentia
[edytuj]W łacinie istnieją czasowniki, które posiadają wyłącznie formy strony biernej, ale znaczenie strony czynnej (verba deponentia). Mają one trzy formy podstawowe:
- pierwsza osoba trybu oznajmującego czasu teraźniejszego w stronie biernej – 1. per. sg. ind. praes. pass.
- bezokolicznik czasu teraźniejszego w stronie biernej – inf. praes. pass.
- pierwsza osoba trybu oznajmującego czasu przeszłego dokonanego w stronie biernej – 1. per. sg. ind. perf. pass.
Koniugację tych czasowników rozpoznajemy na podstawie zakończenia bezokolicznika:
| I | II | III | IV | |
|---|---|---|---|---|
| zakończenie | -ari | -eri | -i | -iri |
Temat praesentis otrzymujemy poprzez odrzucenie zakończenia -ri (koniugacja I, II, IV) bądź -i (koniugacja III). Przykład na czasowniku hortor:
| 1. per. ind. praes. pass. | inf. praes. pass. | 1. per. ind. perf. pass. | |
|---|---|---|---|
| formy podstawowe | hortor | hortari | hortatus sum |
| tematy | horta- | brak |
Odmiana takich czasowników przebiega według tabel zamieszczonych na dole niniejszej strony wyłącznie w stronie biernej, choć verba deponentia tworzą niektóre formy strony czynnej, takie jak:
- participium praesentis activi – dodanie tych samych końcówek, jak w przypadku zwykłego czasownika (np. sequor – temat sequ- + -ens – sequens)
- wtórnie utworzone participium perfecti passivi wzięte z trzeciej formy podstawowej (np. loquor – trzecia forma locutus sum, z czego wtórnie utworzone ppp locutus, -a, -um), od którego tworzy się
- participium futuri activi – dodanie tych samych końcówek, jak w przypadku zwykłego czasownika (np. loquor – od ppp locutus tworzy się pfa locuturus)
Verba semideponentia
[edytuj]Różnią się od verba deponentia tym, że tworzą część form strony czynnej, a część form strony biernej i różnica polega na formach podstawowych. Porównajmy dwa czasowniki:
Po formach podstawowych możemy określić w jakich czasach utworzymy formy strony czynnej, a w jakich strony biernej.
Dwie pierwsze formy podstawowe czasownika gaudeo wskazują (poprzez zakończenie -o pierwszej formy i -re formy drugiej), iż tworzy on formy czynne w czasach praesens, imperfectum i futurum I, natomiast trzecia forma podstawowa wskazuje, iż czasownik gaudeo tworzy formy bierne w czasach perfectum, plusquamperfectum i futurum II.
Czasownik revertor swoimi dwiema pierwszymi formami podstawowymi wskazuje nam, iż tworzy on formy strony biernej w czasach praesens, imperfectum i futurum I, natomiast trzecia forma podstawowa wskazuje, iż tworzy formy strony czynnej w czasach perfectum, plusquamperfectum i futurum II.
Na powyższych przykładach, utworzenie formy gaudeor bądź reverto jest błędem, ponieważ takie formy nie istnieją. Ważne jest sprawdzenie, jakie formy tworzy dany verbum semideponens.
Koniugacja I (–āre)
[edytuj]Przykładowy czasownik I koniugacji – laudo (chwalić, wychwalać):
| 1. per. ind. praes. act. | inf. praes. act. | 1. per. ind. perf. act. | supinum | |
|---|---|---|---|---|
| formy podstawowe | laudo | laudāre | laudāvi | laudātum |
| tematy | lauda- | laudav- | laudat- |
Wyjątkowo w tej koniugacji wszystkie formy podstawowe większości (ale nie wszystkich) czasowników mają podobne zakończenia -āre, -āvi, -ātum, por. canto, -āre, -āvi, -ātum (śpiewać). Jako wyjątek od tej reguły można podać czasownik sto, stāre, steti, stātum (stać), który ma nieco inną trzecią formę podstawową.
Koniugacja II (-ēre)
[edytuj]Przykładowy czasownik II koniugacji – moneo (przypominać, napominać):
| 1. per. ind. praes. act. | inf. praes. act. | 1. per. ind. perf. act. | supinum | |
|---|---|---|---|---|
| formy podstawowe | moneo | monēre | monui | monitum |
| tematy | mone- | monu- | monit- |
Ważne jest, by rozróżniać II i III koniugację od siebie nawzajem – pierwsza forma podstawowa w II koniugacji ma zakończenie -eo, a druga forma podstawowa przed zakończeniem -re posiada długie -e-.
Koniugacja III (-ĕre)
[edytuj]Przykładowy czasownik III koniugacji – lego (czytać):
| 1. per. ind. praes. act. | inf. praes. act. | 1. per. ind. perf. act. | supinum | |
|---|---|---|---|---|
| formy podstawowe | lego | legĕre | legi | lectum |
| tematy | leg- | leg- | lect- |
Pierwsza forma podstawowa ma zakończenie -o, przeciwnie do zakończenia -eo pierwszej formy podstawowej II koniugacji. W koniugacji III temat praesentis traci krótkie -e-, w wyniku czego powstaje temat leg-, stąd nazwa tej koniugacji – spółgłoskowa. Odmiana tych czasowników w formach tworzonych od tematu praesentis wymaga umieszczenia przed końcówkami tzw. spójek:
| singularis | pluralis | |
|---|---|---|
| 1. per. | -ĭ- | |
| 2. per. | -ĭ- | -ĭ- |
| 3. per. | -ĭ- | -ŭ- |
Spójki są zawsze krótkie. Należy pamiętać, że w passivum krótkie -ĭ- przed -r- przechodzi w krótkie -ĕ-.
Koniugacja IV (-īre)
[edytuj]Przykładowy czasownik IV koniugacji – audio (słuchać):
| 1. per. ind. praes. act. | inf. praes. act. | 1. per. ind. perf. act. | supinum | |
|---|---|---|---|---|
| formy podstawowe | audio | audīre | audīvi | audītum |
| tematy | audi- | audiv- | audit- |
W formach tworzonych od tematu praesentis w 3. per. pl. należy dodać spójkę -u-, podobnie jak w koniugacji III, dla płynniejszej wymowy. Co ważne, w stronie biernej długie -ī- nie przechodzi przed -r- w -e-, tylko nadal pozostaje jako -ī-.