Aneks:Język duński - rzeczownik
W duńskim mamy 2 rodzaje:
Wspólny | en aften, en kuglepen, en kvinde |
Nijaki | et bibliotek, et brev, et barn |
Rodzaj wspólny jest poprzedzony rodzajnikiem „en”.
Rodzaj nijaki jest poprzedzony rodzajnikiem „et”.
Około 80% rzeczowników ma rodzaj wspólny, w tym prawie wszystkie, które odnoszą się do żywych istot.
Rzeczowniki mogą odnosić się do:
Osób | et barn, en kvinde, en læge |
Nazw własnych | Jørgen, Anna, Polen, Danmark, Ekstrabladet |
Rzeczy | en kuglpen, et brev, et bibliotek |
Pojęć | en ide, et demokrati, en kærlighed |
Rzeczowniki odmieniają się ze względu na liczbę, rodzaj i określoność:
Forma podstawowa (mianownik) | Liczba pojedyncza nieokreślona | Liczba pojedyncza określona | Liczba mnoga nieokreślona | Liczba mnoga określona |
Rodzaj wspólny | en kvinde | kvinden | to kvinder | alle kvinderne |
Rodzaj nijaki | et bibliotek | biblioteket | to biblioteker | alle bibliotekerne |
W języku duńskim istnieją tylko dwa przypadki: forma podstawowa (mianownik) i dopełniacz. Dopełniacz jest prawie zawsze określony. Rzeczownik występujący po dopełniaczu nie ma rodzajnika:
Dopełniacz | —– | Liczba pojedyncza | —– | Liczba mnoga |
Rodzaj wspólny | kvindens barn kvindens børn |
kvindernes barn kvindernes børn | ||
Rodzaj nijaki | bibliotekets bog bibliotekets bøger |
bibliotekernes bog bibliotekernes bøger |
Rodzaj[edytuj]
W języku duńskim mamy tylko dwa rodzaje. Dawna żeńska i męska forma złożyły się w jedną już kilka wieków temu jako rodzaj wspólny. Ogromna większość słów, które odnoszą się do żywych istot, jest rodzaju wspólnego a rzeczowniki, które oznaczają substancje (niepoliczalne: blod, vand, kød), są przeważnie rodzaju nijakiego. Przynależność do rodzaju jest w dużej mierze logiczna.
Nie istnieją jednak jasno sprecyzowane reguły, które decydują o rodzaju, dlatego należy się po prostu nauczyć każdego słowa wraz z rodzajnikiem.
Rodzaj wspólny | en | en by, en cafe, en kæreste |
Rodzaj niejaki | et | et job, et hospital, et tog |
Liczba[edytuj]
Liczba zachowuje się jak w języku polskim. Liczba pojedyncza jest formą podstawową. Natomiast liczba mnoga jest określona przez końcówki. „Para czegoś” też funkcjonuje jak po polsku przy użyciu „et par + liczba mnoga, nieokreślona”: et par briller.
Określoność[edytuj]
W języku duńskim istnieje określoność, która nie występuje w polskim. Podstawową zasadą jest, że jeżeli rzeczownik występuje po raz pierwszy i nie wiemy dokładnie, co to jest, wtedy używamy formy nieokreślonej.
Formę nieokreśloną wskazujemy najczęściej przy użyciu rodzajnika (en/ et).
Jeg har en hund. | Jeg kender en mand. |
Jeg arbejder på en cafe. | Danmark er et lille land. |
Jeg har købt en cykel. | Jeg vil gerne bede om et rugbrød. |
W liczbie mnogiej najczęściej używamy liczebników.
Jeg har to biler. | Jeg vil gerne bede om tre frikadeller. |
Jeg skal sende fem breve. | Vi er 18 elever i klassen. |
Her er mange mennesker. | Der er adskillige hospitaler i Poznan. |
Inne słowa, takie jak dopełniacz, także mogą występować w funkcji rodzajnika:
Det er min bog. | Det er hans bil. |
Jørgens avis ligger på bordet. | Tinas cykel er rød. |
Kiedy rzeczownik jest już zdefiniowany za pomocą rodzajnika, wtedy wiemy, o czym jest mowa, używając go ponownie. Rzeczownik jest już określony i używamy formy określonej albo zaimków.
- Jeg har en hund. Den er stor.
- Jeg har en hund og min nabo har en kat. Hunden leger ofte med katten.
Często wiemy dokładnie, o czym mówimy, używając danego słowa, ponieważ jest to część naszego codziennego życia. Wtedy nie trzeba definiować rzeczownika, ponieważ już jest zdefiniowany.
- Jeg vasker bilen i weekenden.
- Jeg er glad for at arbejde på cafeen.
Istnieje grupa rzeczowników, przy których nie używamy określoności. Nie są one ani określone, ani nieokreślone. Są to:
- 1. Nazwy własne:
Jens, Hansen, Jens Hansen, Polen, Danmark, Warszawa, København, Jylland, Profesor Petersen, Københavns Universitet. Strandvejen.
- 2. Rzeczowniki, które oznaczają zawód, narodowość, wyznanie i stopień pokrewieństwa, ale tylko w funkcji orzecznika (czyli z czasownikami „være, blive”):
Jeg er læge | hun er sygeplejerske |
Han er polak | Vi er socialister |
Hun er mor til Jens | Far er dansker |
Jeżeli rzeczownik w funkcji orzecznika jest poprzedzony przymiotnikiem, używamy formy nieokreślonej:
Han er en dygtig læge | Hun er en god mor |
- 3. Rzeczowniki niepoliczalne używane w sensie ogólnym:
Jeg har kobt mælk. | Smør koster 40 Kr. kiloet. |
øl er sundt. | Guld er dyrt. |
Jednak kiedy używamy tych rzeczowników mając na myśli jeden konkretny przedmiot, wtedy muszą być określone:
Mælken er sur. | Hvor er smørret? |
øllet står i køleskabet. | Guldet i min ring er 14 karat. |
Kiedy chcemy określić ilość czegoś niepoliczalnego, używamy formy bez rodzajnika poprzedzonej rzeczownikiem ilościowym albo liczebnikiem nieokreślonym:
Et kilo kaffe | to skiver skinke | et brev peber |
en pakke sukker | en smule vin | noget vand |
- 4. Rzeczowniki używane w sensie ogólnym. Najczęściej są to rzeczowniki abstrakcyjne, jakkolwiek wszystkie rzeczowniki mogą być używane w sensie ogólnym, np. dla określenia całej klasy przedmiotów.
- Vi lever af kærlighed og kildevand.
- Har du arbejde?
- Jørgen læser avis.
Niektóre rzeczowniki w liczbie mnogiej w znaczeniu „całego gatunku”:
- Aviser er kedelige.
- Hunde er farlige.
- Katte er søde.
5. W niektórych przypadkach nie stosuje się określoności w wyrażeniach przyimkowych, chyba że rzeczownik jest poprzedzony przymiotnikiem. Nie ma jednak jasnych reguł:
Jens bor på hotel. | Jens bor på et dejligt hotel. |
Jeg tager på ferie. | Jeg tager på en lang ferie. |
Jeg har lyst til frikadeller. | Jeg har lyst til en masse frikadeller. |
Jak już zostało powiedziane, formy określonej używamy kiedy jest jasne dla czytelnika lub wszystkich uczestników rozmowy, o czym mówimy. Poza tym niektóre rzeczowniki prawie zawsze występują w formie określonej:
1. Części ludzkiego ciała.
Jeg har ondt i hovedet. | Han står med armen på ryggen. |
2. Niektóre pojęcia ogólne.
- Være i/ gå i biografen, teateret, operaen, skoven... i inne
- være på/ gå på posthuset, kontoret, travbanen... i inne.
Kiedy takie pojęcia ogólne występują w formie określonej, oznacza to, iż jest to część właściwości danego słowa i należy się jej nauczyć wraz z innymi właściwościami (rodzaj, znaczenie).
3. Niektóre osoby, miejsca i pojęcia, jeżeli są pojedyncze/wyjątkowe:
Statsministeren siger, at... | Finansministeren er blevet fyret. |
Toget kører til Hovedbanen. | Det står i grundloven. |
Det står i biblen/ koranen. | Solen står op i øst. |
Dopełniacz[edytuj]
Dopełniacz tworzy się przez dodanie końcówki –s.
Dopełniacz ma ograniczone zastosowanie, tzn., że obecnie używany jest głównie w funkcji posesywnej. Słowa, które występują w dopełniaczu, są prawie zawsze określone albo nie polegają określoności. Dopełniacz funkcjonuje równocześnie jako rodzajnik, czyli określa następujący po nim rzeczownik.
mandens hund | pies mężczyzny |
Annas mor | matka Anny |
Danmarks byer | miasta Danii |
Jeżeli dopełniacz obejmuje kilka słów, tylko ostatnie słowo przyjmuje końcówkę –s.
Jørgen og Annas børn. | Dzieci Joergena i Anny. |
Jeżeli rzeczownik kończy się na –s, x albo z, dodajemy albo ‘ (apostrof) albo ‘s w dopełniaczu.
Jens’ kæreste | Narzeczona Jensa | albo |
Jens´s kæreste |   |   |
Odmiana rzeczowników[edytuj]
Liczba pojedyncza[edytuj]
W formie nieokreślonej rodzajnik (en/et) występuje przed rzeczownikiem. W formie określonej natomiast rodzajnik występuje jako kocówka.
forma nieokreślona | forma określona |
---|---|
en hund | hunden |
en mand | manden |
et universitet | universitetet |
et land | landet |
Jeżeli rzeczownik zakończony jest na –e, przyjmuje końcówkę –n albo –t:
en læge | lægen |
et æble | æblet |
...chyba że końcowe –e jest akcentowane.
en café | caféen |
- Rzeczowniki, które kończą się na –el, tracą –e w formie określonej.
en cykel | cyklen |
en onkel | onklen |
- Rzeczowniki, które kończą się na długą spółgłoskę, często ją podwajają.
en bus | bussen |
en nat | natten |
en kat | katten |
Liczba mnoga, forma nieokreślona[edytuj]
W 60% przypadków liczbę mnogą tworzymy przez dodanie końcówki –er (albo tylko –r, jeżeli rzeczownik kończy się na –e).
W około 25% przypadków liczbę mnogą tworzymy przez dodanie końcówki –e.
W około 15% przypadków liczba mnoga ma taką samą formę jak liczba pojedyncza.
Rzeczowniki, które ulegają zmianom w formie określonej, zachowują te same zmiany w liczbie mnogiej.
Niestety, każdego rzeczownika należy nauczyć się z osobna, gdyż nie ma jasno sprecyzowanych reguł, umożliwiających odgadnięcie, do jakiej grupy dany rzeczownik należy.
et universitet | to universiteter |   |
en læge | to læger |   |
et æble | to æbler |   |
en cykel | to cykler | (cykel > cykl) |
en café | to caféer | (akcentowane –e) |
  |   |   |
en hund | to hunde |   |
et land | to lande |   |
en kat | to katte | (t > tt) |
  |   |   |
en øl | to øl |   |
en fisk | to fisk |   |
Czasami występuje przegłos samogłoski rdzennej, szczególnie jeżeli samogłoską tą jest a, å albo o. Przegłos występuje we wszystkich trzech grupach. Na przykład:
en nat | to nætter | [a > æ] | [t > tt] |
en hånd | to hænder | [å > æ] |   |
  |   |   |   |
far | to fædre | [a > æ] |   |
mor | to mødre | [o > ø] |   |
bror | to brødre | [o > ø] |   |
mand | to mænd | [a > æ] |   |
barn | to børn | [a > ø] |   |
Nieliczne zapożyczenia odmieniają się nieregularnie. Na przykład:
et faktum | to fakta |
et gymnasium | to gymnasier |
en konto | to konti |
en hotdog | to hotdogs |
Forma określona – liczba mnoga[edytuj]
Do rzeczowników, które kończą się na –r albo –e w liczbie mnogiej nieokreślonej, dodajemy –ne, żeby stworzyć formę określoną.
en læge | to læger | alle lægerne |
et æble | to æbler | alle æblerne |
en cykel | to cykler | alle cyklerne |
en nat | to nætter | alle nætterne |
en hund | to hunde | alle hundene |
et land | to lande | alle landene |
en mor | to mødre | alle mødrene |
  |   |   |
Rzeczowniki, które nie ulegają zmianom w liczbie mnogiej, tworzą formę określoną przez dodanie –ene.
Rzeczowniki, które kończą się na długą spółgłoskę, często podwajają tę spółgłoskę, tak jak w liczbie pojedynczej (forma określona).
en øl | to øl | alle øllene | [l > ll] |
en fisk | to fisk | alle fiskene |   |
et barn | to børn | alle børnene |   |
Forma męska i żeńska[edytuj]
Odnośnie ludzi prawie wszystkie formy są jednakowe, czyli nie odróżnia się formy męskiej od żeńskiej. Nawet jeśli takie rozróżnienie istnieje w języku archaicznym (czyli używanym do 20 lat temu), ich użycie jest uważane za dyskryminujące. W większości przypadków stara męska forma obecnie obejmuje obie płcie, ale czasami tworzone są nowe neutralne formy, np.:
rengøringskone > | rengøringsassistent |
arbejdsmand > | specialarbejder |
folketingsmand > | folketingsmedlem |
Zdarza się też, że stara żeńska forma obejmuje dziś obie płci, np. ”sygeplejerske”.
W nielicznych przypadkach zachowuje się rozróżnienie, np.:
forma męska | forma żeńska |
---|---|
konge | dronning |
elsker | elskerinde |
samlever | samleverske |
onkel | tante |
Rzeczowniki policzalne i niepoliczalne[edytuj]
Tak jak w polskim rzeczowniki dzielą się na policzalne i niepoliczalne.
Policzalne | Niepoliczalne |
---|---|
et postbud | smør |
et fjernsyn | centralvarme |
Niektóre rzeczowniki mogą być policzalne albo niepoliczalne zależnie od znaczenia:
en øl | øl |
Rzeczowników niepoliczalnych nie możemy dzielić. Jeżeli chcemy określić jakąś ilość czegoś niepoliczalnego, musimy użyć innego słowa, które określa ilość, np.:
en liter mælk | en pakke smør | et kilo salt |
en pose løg | en skive pålæg | et brev peber |
et glas vand | en bouillonterning | et peberkorn |
Źródła[edytuj]
- Tekst pochodzi ze strony http://gramatykadunska.republika.pl/ (za zgodą autora).