Aneks:Język tatarski - deklinacja
W niniejszym aneksie omówiona została deklinacja rzeczowników w języku tatarskim. Użyto alfabetu łacińskiego, który w Wikisłowniku stosowany jest do opisu haseł o słowach tatarskich.
Zasady ogólne[edytuj]
Język tatarski jest językiem aglutynacyjnym; to znaczy, że do tematu wyrazu dodawane są afiksy.
- Przykład: kibet → kibetlär → kibetlärgä (magazyn → magazyny (lm.) → do magazynów)
Afiksy te są dodawane wg następującego porządku:
- temat-afiks liczby[1]-afiks dzierżawczy-afiks przypadku deklinacyjnego
- Przykład: kitap → kitap-lar → kitap-lar-ıbız → kitap-lar-ıbız-ğa (księga → księgi (lm) → nasze księgi → naszym księgom)
W języku tatarskim istnieje tzw. zasada harmonii samogłoskowej. Oznacza ona, iż samogłoski występujące w afiksach są zależne od samogłosek występujących w słowie.
Typy samogłosek wg zasady harmonii samogłoskowej[edytuj]
Wg zasady harmonii samogłoskowej samogłoski można podzielić na przednie, centralne oraz tylne.
przednie | Ä Ö Ü |
centralne | İ E |
tylne | A O U I (Í) |
- Komentarz: (Í) jest wg niektórych językoznawców jedną z samogłosek języka tatarskiego. Przy takiej klasyfikacji Í jest samogłoską tylną, a jej odpowiednikiem przednim jest İ. Większość jednak językoznawców uważa, że (Í) nie istnieje jako oddzielny fonem.
Zasada harmonii samogłoskowej jęz. tatarskiego[edytuj]
Wyjątki[edytuj]
- Wyrazy złożone: suüsem od su woda + üsem roślina
- Część wyrazów wziętych z innych języków: brigada, kino, aksent (ros.); qağidä reguła (arab.)
Afiksy liczby[edytuj]
Reguły[edytuj]
- Warianty z a/ä wybierane są wg zasady harmonii samogłoskowej.
- Jeżeli ostatnią literą słowa/tematu słowa jest M, N albo Ñ, to dodawane są afiksy -nar/-när
- Jeżeli ostatnią literą słowa/tematu słowa jest jakakolwiek litera oprócz M, N, Ñ, to dodawane są afiksy lar/lär
Przykłady[edytuj]
- kitap → kitaplar
- tuğan → tuğannar
- bit → bitlär
- isem → isemnär
Afiksy dzierżawcze[edytuj]
Reguły ogólne[edytuj]
- W słowie może nie występować żaden z afiksów dzierżawczych: kitap, kibetlär.
- Występują różne afiksy dzierżawcze w zależności od tego, czy ostatnią literą tematu słowa jest samogłoska, czy spółgłoska.
- W słowie mającym afiks liczby, afiks dzierżawczy występuje po afiksie liczby:
kitab-im-narkitap-lar-ım;kibet-eñ-närkibet-lär-eñ.
System afiksów dzierżawczych[edytuj]
Liczba pojedyńcza[edytuj]
Zaimek osobowy (pl) | Zaimek osobowy (tt) | Zaimek dzierżawczy (tt) | Afiks 1 | Przykład | Afiks 2 | Przykład |
---|---|---|---|---|---|---|
ja | min | minem | -m | bala → balam, keşe → keşem | -ım/-em | baş → başım, süz → süzem |
ty | sin | sineñ | -ñ | bala → balañ, keşe → keşeñ | -ıñ/-eñ | baş → başıñ, süz → süzeñ |
on, ona, ono | ul | anıñ | -sı/-se | bala → balası, keşe → keşese | -ı/-e | baş → başı, süz → süze |
my | bez | bezneñ | -bız/-bez | bala → balabız, keşe → keşebez | -ıbız/-ebez | baş → başıbız, süz → süzebez |
wy | sez | sezneñ | -ğız/-gez | bala → balağız, keşe → keşegez | -ığız/-egez | baş → başığız, süz → süzegez |
oni, one | alar | alarnıñ | -sı/-se | bala → balası, keşe → keşese | -ı/-e | baş → başı, süz → süze |
Liczba mnoga[edytuj]
Różnicą między deklinacją bez izafetu w lp a lm jest to, że afiks 1 w lm występować nie może, bo afiks dzierżawczy zawsze występuje po afiksie liczby oraz dlatego że ostatnia litera afiksu liczby to -R.
Forma zaimku osobowego | Przykład |
---|---|
1 os., lp (min) | balalar → balalarım, kibetlär → kibetlärem |
2 os., lp (sin) | balalar → balalarıñ, kibetlär → kibetläreñ |
3 os., lp (ul) | balalar → balaları, kibetlär → kibetläre |
1 os., lm (bez) | balalar → balalarıbız, kibetlär → kibetlärebez |
2 os., lm (sez) | balalar → balalarığız, kibetlär → kibetläregez |
3 os., lm (alar) | balalar → balaları, kibetlär → kibetläre |
Komentarze do system afiksów dzierżawczych[edytuj]
- Afiks 1 jest dodawany jeżeli ostatnią literą tematu słowa jest samogłoska.
- Afiks 2 jest dodawany jeżeli ostatnią literą tematu słowa jest spółgłoska.
- Zaimkowi osobowemu ul — on odpowiada nieregularny zaimek dzierżawczy anıñ
- Jeżeli ostatnią literą tematu słowa jest P, T, Q to zamienia się ją przy odmianie na B, D, Ğ: kitap → kitabım, süzlek → süzlegebez, qolaq → qolağıñ. Dotyczy to również wyrazów obcych zakończonych literą K: K: znaçok → znaçogı.
Afiksy przypadku deklinacyjnego[edytuj]
W języku tatarskim istnieje 6 przypadków deklinacyjnych: mianownik (baş kileş), dopełniacz (iyälek kileşe), celownik (töbäw kileşe), biernik (töşem kileşe), narzędnik (çığanaq kileşe), miejscownik (urın-waqıt kileşe).
Przypisy[edytuj]
- ↑ Nie występuje w liczbie pojedynczej.