Aneks:Język litewski - rzeczownik
W języku litewskim rzeczowniki, podobnie jak w języku polskim, odmieniają się przez przypadki i liczby. Analogicznie, jak w języku polskim, występuje 7 przypadków, liczba pojedyncza i mnoga, rozróżnia się jednak jedynie dwa rodzaje: męski i żeński (jest to typową cechą języków bałtyckich). W przeciwieństwie do j. polskiego, nie ma znaczenia przy odmianie, czy rzeczownik jest żywotny, czy nie.
Kryteria użycia poszczególnych liczb i przypadków są podobne jak w języku polskim. Należy jedynie pamiętać, że:
- jeżeli rzeczownik w dopełniaczu odnosi się do innego rzeczownika, wówczas stoi on przed tym rzeczownikiem, np. Lietuvos Respublika – Republika Litwy (dosł. Litwy Republika).
- Przy przeczeniach, podobnie jak w języku polskim, używa się dopełniacza, np. Turiu bilietą – mam bilet.Neturiu bilieto – nie mam biletu. Ponadto dopełniacza używa się znacznie częściej niż jesteśmy do tego przyzwyczajeni dla wyrażenia nieokreślonej ilości lub masy, np. Būna visokių žmonių – bywają różni ludzie (dosł. bywa różnych ludzi). Często też dopełniacza używa się w roli przymiotnika, np. geležinkelio stotis – dworzec kolejowy, lietuvių kalba – język litewski (dosł. dworzec kolei, język Litwinów lub też kolei dworzec, Litwinów język).
- W języku litewskim nie istnieje przyimek dla, dlatego też w tym celu używa się celownika, np. Turiu dovaną Birutei – mam prezent dla Biruty.
- Miejscownik nie łączy się z żadnymi przyimkami, lecz sam w sobie zastępuje polski przyimek w, np. Vilniuje – w Wilnie.
System końcówek jest sztywny, dotyczy to również mianownika. Dlatego też rzeczowniki litewskie zawsze mają w mianowniku określoną końcówkę: -as, -ias, -is, -ys, -us lub -uo (rzadko: -a) dla rodzaju męskiego albo -a, -ė, -is, -uo dla rodzaju żeńskiego.
Dla rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych na -as, -is stosuje się następującą odmianę (rzeczowniki zakończone i -ys odmieniają się niemal identycznie jak te na -is):
l.p. | l.mn. | l.p. | l.mn. | |
---|---|---|---|---|
M. | langas (okno) | langai | brolis (brat) | broliai |
D. | lango | langų | brolio | brolių |
C. | langui | langams | broliui | broliams |
B. | langą | langus | brolį | brolius |
N. | langu | langais | broliu | broliais |
Msc. | lange | languose | brolyje | broliuose |
W. | lange! | langai | broli! | broliai! |
Uwagi:
- Głoski t lub d występujące przed samogłoskami i, y, į, ė, ę, e lub ie zastępowane są przez č lub dž przed i niezgłoskotwórczym np. medis (drzewo) – medžio – medžiui – medį itp., viešbutis (hotel) – viešbučio – viešbučiui – viešbutį itp. Zasada ta dotyczy również wszystkich innych odmian, również i innych części mowy. Dla przypomnienia: i niezgłoskotwórcze to i stojące przed samogłoską (z wyjątkiem e) i pełniące jedynie rolę zmiękczenia poprzedzającej spółgłoski.
- W rzeczownikach zakończonych na -jis, -jys nie pisze się krótkiego i w końcówkach przypadków zależnych, np. atvejis – atvejo (przypadek – przypadku).
- Miejscownik liczby pojedynczej rzeczowników zakończonych na -jas przyjmuje końcówkę -uje, np. vėjas – vėjuje (wiatr – we wietrze), kraujas – kraujuje (krew – we krwi).
- Miejscownik liczby pojedynczej rzeczowników zakończonych na -ias przyjmuje końcówkę -yje, np. kelias – kelyje (droga – w drodze).
- Wołacz liczby pojedynczej w przypadku imion przyjmuje końcówkę -ai, np. Petrai – Piotrze. Na tę końcówkę akcent nie pada. Dla rzeczowników zakończonych na -jas końcówką wołacza jest z kolei -au, np. mokytojau (nauczycielu), gelbėtojau – (ratowniku), vėjau – (wietrze). Poza tym rzeczowniki zakończone na -ys lub -ias przyjmują w wołaczu końcówkę -y, np. Stasy! – (Stasiu!), kely! – (drogo!). Dla rzeczowników zdrobniałych zakończonych na -iukas wołacz nie posiada końcówki, np. Kažiukas (Kazik) – Kažiuk! (Kaziu!)
Rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -us i -ius odmieniają się w sposób następujący:
l.p. | l.mn. | l.p. | l.mn. | |
---|---|---|---|---|
M. | dangus (niebo) | dangūs (niebiosa) | direktorius (dyrektor) | direktoriai |
D. | dangaus | dangų | direktoriaus | direktorių |
C. | dangui | dangums | direktoriui | direktoriams |
B. | dangų | dangus | direktorių | direktorius |
N. | dangumi | dangumis | direktoriumi | direktoriais |
Msc. | danguje | danguose | direktoriuje | direktoriuose |
W. | dangau! | dangūs! | direktoriau! | direktoriai! |
Uwagi:
- Do nielicznych osobliwości należy rzeczownik viršus (wierzch), który w liczbie mnogiej można odmieniać według powyższego schematu (tj. viršūs – viršų – viršums itd.) lub też tak jak rzeczowniki zakończone na -as (tj. viršai – viršų – viršams itd.)
- Formą liczby mnogiej nieregularnego rzeczownika žmogus (człowiek) jest žmonės (ludzie). Słowo to odmienia się w liczbie pojedynczej według wzorca dangus, a w liczbie mnogiej mnogiej według wzorca gėlė.
W rodzaju żeńskim najpowszechniejszymi końcówkami są -a i -ė.
Rzeczowniki te odmieniają się w sposób następujący:
l.p. | l.mn. | l.p. | l.mn. | |
---|---|---|---|---|
M. | klaida (błąd) | klaidos | gėlė (kwiat) | gėlės |
D. | klaidos | klaidų | gėlės | gėlių |
C. | klaidai | klaidoms | gėlei | gėlėms |
B. | klaidą | klaidas | gėlę | gėles |
N. | klaida | klaidomis | gėle | gėlėmis |
Msc. | klaidoje | klaidose | gėlėje | gėlėse |
W. | klaida! | klaidos! | gėle! | gėlės! |
Uwagi:
- W rzeczownikach zakończonych na -a akcent pada najczęściej właśnie na tę końcówkę, jednak równie często w dopełniaczu i celowniku liczby pojedynczej, a także w mianowniku i wołaczu liczby mnogiej zmienia położenie. Akcent nie pada nigdy na końcówkę biernika i wołacza liczby pojedynczej. W przypadku rzeczowników zakończonych na -ė jest podobnie, z tym że akcent rzadziej pada na końcówkę w mianowniku liczby pojedynczej. Jeżeli w mianowniku pada na ostatnią sylabę, wówczas jego położenie utrzymuje się w innych przypadkach oprócz biernika i wołacza liczby pojedynczej.
- W przypadku rzeczowników zakończonych na -dė, -tė należy pamiętać, że w dopełniaczu i celowniku liczby mnogiej spółgłoski te zastępowane są przez dž i č, np. kėdė – kėdžių (krzesło – krzeseł), minutė – minučių (minuta – minut).
- Nieliczne rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -a, -ė odmieniają się identycznie jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego o tych końcówkach, np. kolega – kolegos (kolega – koledzy), valkata – valkatos (włóczęga – włóczędzy), elgeta – elgetos (żebrak – żebracy), dėdė – dėdės (wujek – wujkowie) itd.
- Istnieją nieliczne żeńskie rzeczowniki zakończone na -i, np. marti (synowa). Są one jednak "posłuszne" – odmieniają się tak, jakby miały w końcówce -ia, tj. marti – marčios – marčiai itd.
Zostały jeszcze najbardziej nieposłuszne rzeczowniki zakończone na -'i's i -uo (pierwszych nie należy mylić z
rzeczownikami rodzaju męskiego zakończonymi na -is nieakcentowane!). Obydwie końcówki spotykane są u rzeczowników obu rodzajów, z tym że pierwsza jest typowa dla rodzaju żeńskiego, a druga dla rodzaju męskiego. Oto odmiana tych nieposłusznych słów na -is:
l.p. | l.mn. | l.p. | l.mn. | |
---|---|---|---|---|
M. | akis (oko) | akys | dantis (ząb) | dantys |
D. | akies | akių | danties | dantų |
C. | akiai | akims | dančiui | dantims |
B. | akį | akis | dantį | dantis |
N. | akimi | akimis | dantimi, dančiu | dantimis |
Msc. | akyje | akyse | dantyje | dantyse |
W. | akie! | akys! | dantie! | dantys! |
Uwagi:
- Akis reprezentuje rzeczownik rodzaju żeńskiego, a dantis męskiego.
- Końcówka dopełniacza liczby mnogiej zwykle jest miękka (tak jak w przykładzie akis – akių). Jednak istnieją tu pewne wyjątki, jak np. dantis – dantų, naktis – naktų, žuvis – žuvų, durys – durų, šaknis – šaknų (ząb – zębów, noc – nocy, ryba – ryb, drzwi – drzwi, korzeń – korzeni).
- Należy bezwzględnie przestrzegać reguły transformacji spółgłosek t i d na č i dž i pamiętać, że w dopełniaczu liczby pojedynczej ie jest dwugłoską, a więc nie ma tu i niezgłoskotwórczego.
A oto ostatnia grupa rzeczowników:
l.p. | l.mn. | l.p. | l.mn. | |
---|---|---|---|---|
M. | akmuo (kamień) | akmenys | sesuo (siostra) | seserys |
D. | akmens | akmenų | sesers | seserų |
C. | akmeniui | akmenims | seseriai | seserims |
B. | akmenį | akmenis | seserį | seseris |
N. | akmeniu | akmenimis | seseria, seserimi | seserimis |
Msc. | akmenyje | akmenyse | seseryje | seseryse |
W. | akmenie! | akmenys! | seserie! | seserys! |
Uwagi:
Jak widać, końcówka -uo odpada, a rzeczowniki przyjmują e + pewną spółgłoskę oraz odmieniają się w sposób przedstawiony powyżej. Spółgłoską łączącą najczęściej jest -n, ale może to być też -r (jak w przypadku sesuo). Wyjątkiem jest rzeczownik rodzaju męskiego mėnuo (miesiąc), który w dopełniaczu liczby pojedynczej przyjmuje nieregularną formę mėnesio i odmienia się dalej jak rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -is.
- Podobnie, jak sesuo odmieniają się nieregularne rzeczowniki moteris (kobieta, dop. moters) i duktė (córka, dop. dukters).
- Należy jeszcze wspomnieć o nieregularnym rzeczowniku Viešpats (Pan Bóg), który odmienia się podobnie (ale nie identycznie) jak zaimek pats (sam), tj. Viešpats – Viešpaties – Viešpačiui – Viešpatį – Viešpačiu – Viešpatyje – Viešpatie.
Nazwiska litewskie[edytuj]
Po nazwisku litewskim można nie tylko dowiedzieć się, jaka jest płeć danej osoby, ale również, jeżeli jest to kobieta, czy jest ona zamężna, czy też nie. Podobne końcówki obowiązywały niegdyś w języku polskim, np. Nowak, Nowakowa, Nowakówna. Poniższe reguły nie dotyczą nazwisk obcych, w tym i Rosjan i Polaków mieszkających na Litwie – do tych nazwisk dodawane są jedynie litewskie końcówki, np. Ivanovas, Ivanova.
- Nazwiska męskie mają końcówki -as, -us, -is, -ys, -a lub -ė, np. Baranauskas, Katkus, Stankevičius, Petraitis, Jablonskis, Kanys, Cvirka, Lapė.
- Nazwiska kobiet niezamężnych mają końcówki -aitė, -utė, iūtė lub -ytė, np. Baranauskaitė, Katkutė, Stankevičiūtė, Petraitytė, Jablonskytė, Kanytė, Cvirkaitė, Lapytė.
- Nazwiska kobiet zamężnych mają końcówkę -ienė, np. Baranauskienė, Katkienė, Stankevičienė, Petraitienė, Jablonskienė, Kanienė, Cvirkienė, Lapienė.
Źródła[edytuj]
- Tekst pochodzi ze strony http://www.lietpol.pl/ (za zgodą autora).