Wikisłownikarka:Rovdyr/Fonetyka
Podstawy rosyjskiej transkrypcji[edytuj]
na podstawie prac Akiszynoj i Baranovskoj /Акишина и Барановская/
Samogłoski[edytuj]
- Formuła Potebni / Формула Потебни
Jest to reguła dotycząca stopnia redukcji samogłosek w języku rosyjskim.
- 1. Akcentowana samogłoska ma wartość 3 (samogłoska nieredukowana).
- 2. Samogłoska w sylabie przed akcentowaną ma wartość 2 (pierwszy stopień redukcji).
- 3. Wszystkie pozostałe 1 (drugi stopień redukcji). Wyjątkiem jest sytuacja, gdy wyraz rozpoczyna się samogłoską, wtedy ma ona wartość 2.
Zatem ogólny układ akcentów w wyrazie jest następujący: (2)...112311... Odpowiada on prawie wszystkim rosyjskim wyrazom fonetycznym.
- Od stopnia redukcji samogłoski zależy, jak się ją transkrybuje.
- Nieredukowane (3):
- Akcentowane а, о, э, у, и, ы zawsze oznacza się przez [a], [o], [e], [u], [i], [ɨ].
- Gdy w piśmie pojawia się jotowana głoska я, ю, е, ё niepoprzedzona miękkim znakiem, to spółgłoska zyskuje miękkość [ʲ], a głoski zapisuje się odpowiednio [а], [u], [e], [o]; np.: Катюша - [ka'tʲuʂə], песнь - ['pʲesnʲ].
- Gdy jotowana samogłoska jest oddzielona od spółgłoski miękkim/twardym znakiem, jest po samogłosce lub jest na początku wyrazu, oznacza się ją odpowiednio: [ja], [ju], [je], [jo]; np.: пьеса - ['pʲjesa], компьютер - [kʌm'pʲjutər], объезд - [ʌ'bjezd], рояль - [rʌ'jalʲ].
- Pierwszy stopień redukcji (2):
- Samogłoski zapisywane literami a, o transkrybuje się za pomocą znaku [ʌ]; np.: алфавит - [ʌlfʌ'vʲit], собака - [sʌ'bakə].
- Samogłoski zapisywane literami e, я za pomocą [ie]; np.: перо - [pʲie'ro], вскипятить - [fskʲipʲie'tʲitʲ].
- Samogłoski zapisywane literami ы, э/е, występujące po twardych syczących spółgłoskach, transkrybuje się za pomocą [ɨe]; np.: цена - [tsɨe'na], шестой - [ʂɨes'toi̯].
- Drugi stopień redukcji (1):
- Samogołoski zapisywane а, о, е, я oznacza się jako [ə]; np.: машина - [mʌ'ʂɨnə], абонемент - [ʌbənʲie'mʲent], хакер - ['xakər], оппозиция - [ʌpʌ'zʲitsɨi̯ə].
- Samogłoski zapisywane literami ы, э/е, występujące po twardych syczących spółgłoskach, transkrybuje się za pomocą [ə]; np.: лыжи - ['lɨʐə], больше - ['bolʲʂə].
- Samogłoski zapisywane literami у, ы, и niezależnie od stopnia redukcji zapisuje się jako [u], [ɨ], [i] (poza wcześniej wspomnianymi przypadkami).
- Niezgłoskotwórcze [j], pojawiające się w nieakcentowanych я, ю, е, ё wydzielonych miękkim/twardym znakiem, stojących na początku wyrazu bądź po samogłosce, notuje się jako [i̯].
- Gdy w piśmie pojawia się kombinacja samogłosek аа, ао, оа, оо są one wymawiane jako [ʌ.ʌ].
Spółgłoski[edytuj]
б | [b] | п | [p] |
в | [v] | р | [r] |
г | [g] | с | [s] |
д | [d] | т | [t] |
ж | [ʐ] | ф | [f] |
з | [z] | х | [x] |
к | [k] | ц | [ʦ] |
л | [l] | ч | [ʧʲ] / [ʨ] |
м | [m] | ш | [ʂ] |
н | [n] | щ | [ɕɕ] ([ɕtɕ]) |
- długość - [ ː ] (do spółgłosek też się stosuje)
- akcent - [ ' ]
- miękkość - [ ʲ ] (przy zawsze miękkich też zaznaczamy)
Asymilacja[edytuj]
Zjawisko asymilacji polega na upodobnianiu się w potoku mowy sąsiadujących ze sobą dźwięków. Asymilacja może być pełna i niepełna.
- Pełna asymilacja ma miejsce zwykle wtedy, gdy spółgłoski różnią się tylko jedną cechą (dźwięczność/bezdźwięczność, twardość/miękkość, itd.). Na przykład w rosyjskich wyrazach grupy spółgłosek сш i зж upodobniają się według drugiej spółgłoski: сшить - [ʂːɨtʲ], изжога - [i'ʑːogə].
- W języku rosyjskim do pełnej asymilacji dochodzi na styku morfemów (prefiks i sufiks, przyimek i wyraz po nim następujący, temat wyrazu i końcówka), np.: расшить - [rʌ'ʂːɨtʲ], разжать - [rʌ'ʑːatʲ], с шапкой - ['ʂːapkəi̯], без жены - [bʲieʑːɨe'nɨ], разведчик - [rʌz'vʲeʨːik], высший - ['vɨʂːɨi̯].
- Niepełna asymilacja zachodzi, gdy dźwięki upodobniają się do siebie według jednej cechy, jednak nie zlewają się przy tym w jedno. W języku rosyjskim zjawisko występuje między spółgłoskami szczelinowymi: dźwięczne upodobniają się do następujących po nich bezdźwięcznych stając się bezdźwięcznymi, a bezdźwięczne upodobniają się do następujących po nich dźwięcznych stając się dźwięcznymi, np.: надпись - ['natpʲisʲ], просьба - [p'rozʲbə], связка - [s'vʲaskə], травка - [t'rafkə], юбка - ['jupkə].
- Dla języka rosyjskiego jest także charakterystyczne upodobnianie się twardych spółgłosek zębowych stojących przed miękkimi zębowymi, tak że również stają się miękkie, np.: отнять - [ʌtʲ'nʲatʲ], здесь - [zʲdʲesʲ].
- Inny podział dzieli asymilację na progresywną i regresywną. Pierwsza polega na upodobnianiu się dźwięku do dźwięku go poprzedzającego. W neutralnym stylistycznie rosyjskim taka asymilacja nie występuje. Druga, analogicznie, polega na upodobnianiu się dźwięku do dźwięku następującego po nim (patrz asymilacja wg. dźwięczności-bezdźwięczności wyżej). W grupie spółgłosek ostatnia spółgłoska wpływa na całą grupę: от сдачи - [ʌdz'daʨi].
- W języku rosyjskim, w odróżnieniu od wielu innych, asymilacja przed zwarto-otwartymi spółgłoskami nie występuje. W tej pozycji rozróżnia się dźwięczne i bezdźwięczne spółgłoski, np: слой - злой, крот - грот, восьми - возьми, пью - бью, икра - игра, к ней - огней. Same w sobie zwarto-otwarte spółgłoski nie podlegają asymilacji, np.: полка - ['polkə], корка - ['korkə].
- Przed [v] i [vʲ] asymilacja ze względu na dźwięczność nie zachodzi, np: отвернуть - [ʌtvʲier'nutʲ]. (Same [v] i [vʲ] przed bezdźwięcznymi jej jednak podlegają, np: вторник - [f'tornʲik]) Wyjątkową sytuacją jest obecność spółgłoski szczelinowej po [v] - [vʲ]. W zależności od tego jaką jakość ma ostatnia spółgłoska, identyczną przyjmuje cała grupa spółgłoskowa, np.: ostatnia bezdźwięczna — над впадиной - [nʌtf'padʲinəi̯], без всадника - [bʲiesf'sadʲnʲikə]; ostatnia dźwięczna — с вдовой - [zvdʌ'voi̯], от взгляда - [ʌdvzg'lʲadə].
- Jeśli po [v] - [vʲ] jest samogłoska lub spółgłoska zwarto-otwarta, to spółgłoska stojąca przed [v] - [vʲ] nie podlega asymilacji, np: твоих - [tvʌ'ix], двоих - [dvʌ'ix], отвлечь - [ʌtv'lʲeʨ], извлечь - [izv'lʲeʨ].
- Диэреза — to zjawisko polega na omijaniu dźwięków w mowie. W języku rosyjskim konsekwentnie są omijane [t] i [d] w takich grupach spółgłoskowych jak здн, стн, нтск, стск, стл; np.: грусть - [g'rusʲtʲ], грустный - [g'rusnɨi̯], звезда - [zvʲiez'da], звёздный - [z'vʲoznɨi̯], гигантский - [gʲi'ganskʲii̯], журналистский - [ʐurnʌ'lʲisːkʲii̯], завистливый - [zʌ'vʲisʲlʲivɨi̯].