Aneks:Język tatarski - deklinacja

W niniejszym aneksie omówiona została deklinacja rzeczowników w języku tatarskim. Użyto alfabetu łacińskiego, który w Wikisłowniku stosowany jest do opisu haseł o słowach tatarskich.

Zasady ogólne

Język tatarski jest językiem aglutynacyjnym; to znaczy, że do tematu wyrazu dodawane są afiksy.

Przykład: kibet → kibetlär → kibetlärgä (magazyn → magazyny (lm.) → do magazynów)

Afiksy te są dodawane wg następującego porządku:

temat-afiks liczby-afiks dzierżawczy-afiks przypadku deklinacyjnego

Przykład: kitap → kitap-lar → kitap-lar-ıbız → kitap-lar-ıbız-ğa (księga → księgi (lm) → nasze księgi → naszym księgom)

W języku tatarskim istnieje tzw. zasada harmonii samogłoskowej. Oznacza ona, iż samogłoski występujące w afiksach są zależne od samogłosek występujących w słowie.

Typy samogłosek wg zasady harmonii samogłoskowej

Wg zasady harmonii samogłoskowej samogłoski można podzielić na przednie, centralne oraz tylne.

przednie	Ä Ö Ü
centralne	İ E
tylne	A O U I (Í)

• Komentarz: (Í) jest wg niektórych językoznawców jedną z samogłosek języka tatarskiego. Przy takiej klasyfikacji Í jest samogłoską tylną, a jej odpowiednikiem przednim jest İ. Większość jednak językoznawców uważa, że (Í) nie istnieje jako oddzielny fonem.

Zasada harmonii samogłoskowej jęz. tatarskiego

W słowie tatarskim nie mogą występować jednocześnie samogłoski przednie i tylne. Wybierany jest więc zawsze jeden z dwóch wariantów fonetycznych afiksu. Samogłoski centralne mogą występować we wszelkich słowach. Jeżeli występują w słowie tylko samogłoski centralne, dodawane są do słowa afiksy z samogłoskami przednimi.

Wyjątki

• Wyrazy złożone: suüsem od su woda + üsem roślina
• Część wyrazów wziętych z innych języków: brigada, kino, aksent (ros.); qağidä reguła ‎(arab.)

Afiksy liczby

• W lp afiks nie występuje: kitap, tuğan, bit, san, isem
• Afiksy liczby mnogiej: -lar/-lär, -nar/-när

Reguły

• Warianty z a/ä wybierane są wg zasady harmonii samogłoskowej.
• Jeżeli ostatnią literą słowa/tematu słowa jest M, N albo Ñ, to dodawane są afiksy -nar/-när
• Jeżeli ostatnią literą słowa/tematu słowa jest jakakolwiek litera oprócz M, N, Ñ, to dodawane są afiksy lar/lär

Przykłady

kitap → kitaplar

tuğan → tuğannar

bit → bitlär

isem → isemnär

Afiksy dzierżawcze

Reguły ogólne

• W słowie może nie występować żaden z afiksów dzierżawczych: kitap, kibetlär.
• Występują różne afiksy dzierżawcze w zależności od tego, czy ostatnią literą tematu słowa jest samogłoska, czy spółgłoska.
• W słowie mającym afiks liczby, afiks dzierżawczy występuje po afiksie liczby: kitab-im-nar kitap-lar-ım; kibet-eñ-när kibet-lär-eñ.

System afiksów dzierżawczych

Liczba pojedyńcza

Zaimek osobowy (pl)	Zaimek osobowy (tt)	Zaimek dzierżawczy (tt)	Afiks 1	Przykład	Afiks 2	Przykład
ja	min	minem	-m	bala → balam, keşe → keşem	-ım/-em	baş → başım, süz → süzem
ty	sin	sineñ	-ñ	bala → balañ, keşe → keşeñ	-ıñ/-eñ	baş → başıñ, süz → süzeñ
on, ona, ono	ul	anıñ	-sı/-se	bala → balası, keşe → keşese	-ı/-e	baş → başı, süz → süze
my	bez	bezneñ	-bız/-bez	bala → balabız, keşe → keşebez	-ıbız/-ebez	baş → başıbız, süz → süzebez
wy	sez	sezneñ	-ğız/-gez	bala → balağız, keşe → keşegez	-ığız/-egez	baş → başığız, süz → süzegez
oni, one	alar	alarnıñ	-sı/-se	bala → balası, keşe → keşese	-ı/-e	baş → başı, süz → süze

Liczba mnoga

Różnicą między deklinacją bez izafetu w lp a lm jest to, że afiks 1 w lm występować nie może, bo afiks dzierżawczy zawsze występuje po afiksie liczby oraz dlatego że ostatnia litera afiksu liczby to -R.

Forma zaimku osobowego	Przykład
1 os., lp (min)	balalar → balalarım, kibetlär → kibetlärem
2 os., lp (sin)	balalar → balalarıñ, kibetlär → kibetläreñ
3 os., lp (ul)	balalar → balaları, kibetlär → kibetläre
1 os., lm (bez)	balalar → balalarıbız, kibetlär → kibetlärebez
2 os., lm (sez)	balalar → balalarığız, kibetlär → kibetläregez
3 os., lm (alar)	balalar → balaları, kibetlär → kibetläre

Komentarze do system afiksów dzierżawczych

Afiks 1 jest dodawany jeżeli ostatnią literą tematu słowa jest samogłoska.

Afiks 2 jest dodawany jeżeli ostatnią literą tematu słowa jest spółgłoska.

Zaimkowi osobowemu ul — on odpowiada nieregularny zaimek dzierżawczy anıñ

Jeżeli ostatnią literą tematu słowa jest P, T, Q to zamienia się ją przy odmianie na B, D, Ğ: kitap → kitabım, süzlek → süzlegebez, qolaq → qolağıñ. Dotyczy to również wyrazów obcych zakończonych literą K: K: znaçok → znaçogı.

Afiksy przypadku deklinacyjnego

W języku tatarskim istnieje 6 przypadków deklinacyjnych: mianownik (baş kileş), dopełniacz (iyälek kileşe), celownik (töbäw kileşe), biernik (töşem kileşe), narzędnik (çığanaq kileşe), miejscownik (urın-waqıt kileşe).