Indeks:Polski - Regionalizmy krakowskie

Gwara krakowska to słownictwo charakterystyczne dla mieszkańców Krakowa i okolic (część dialektu małopolskiego). Wiele z podanych słów i wyrażeń spotyka się na Podhalu oraz na Podkarpaciu.

Indeks: A Ą B C Ć D E Ę F G H I J K L Ł M N Ń O Ó P R S Ś T U W Y Z Ź Ż

A

• abo – albo
• ady – przecież
• agar – chuligan
• akac – akacja
• akurant – 1. na pewno nie; 2. właśnie wtedy
• akuratnie – porządnie np. coś zrobić
• alem – skrót: ale jestem
• ancel – więzienie
• ancykrys – piekielnik
• ancymon – urwis
• andrus – łobuziak, psotnik
• auto - samochód

    (do góry strony)

B

• baciar – łobuz
• baba – 1. kobieta; 2. straganiarka
• badyl – wyschnięta, gruba łodyga lub gruby patyk
• ba(e)jok – mitoman, pleciuga
• bajoro – błoto, kałuża
• bojtlok – człowiek opowiadający zmyślone historie
• balaski – sztachety, drewniane deski w płocie
• bania – głowa
• bandzioch – brzuch
• baniak – kanister
• bańka – bombka (na choinkę)
• bebechy – narządy wewnętrzne
• bitki – kotlety z wołowiny
• bitnik – ten, który lubi się bić
• blichówka – metalowa packa do nakładania tynku
• bławatek – chaber
• boisko – centralna część stodoły, plac
• bojcora – plotkara
• bojcoz - plotkarz, człowiek z bujną wyobraźnią
• bojcyć – plotkować
• bojka – plotka
• bonk – trzmiel
• borg – kredyt
• bormaszynka – wiertarka
• brechtać – śmiać się
• brusznica – borówka (czerwona)
• buc – wulg. męski narząd rozrodczy, używane jako pejoratywne określenie kogoś złośliwego, nieprzyjemnego
• buchnąć – ukraść
• (ja) był/(my) byli – ja byłem/my byliśmy (używanie czasownika być w formie trzecioosobowej do pierwszej osoby)
• bzdyczyć się – gniewać się

    (do góry strony)

C

• chała – dziadostwo, byle co
• chałat – fartuch
• chaśiok- kosz/zsyp w bloku
• cherlok – chorowity, słabawy
• chichrać sie – śmiać się
• chlapa – na ulicach rozmoknięty śnieg pomieszany z błotem w trakcie odwilży
• chlasnąć – uderzyć
• chmurać się – chmurzyć się
• chochla, chochelka – łyżka wazowa
• choć(dź)jaki – 1. przeróżny, różnorodny; 2. byle jaki
• chodzić do figury – chodzić bez płaszcza
• cholewa – gumiak
• chorknąć – wypluć flegmę
• chrobak – robak
• chrust – faworki
• chytać – chwytać
• cieć – ochroniarz, odźwierny, osoba wpuszczająca osoby i samochody na posesję, najczęściej na teren firmowy
• ciućmok- niedorajda
• ciul – męski narząd płciowy
• ciumrok – niedołęga
• ciupać – rąbać siekierą
• ciupaga – siekiera, ciupaga góralska
• cliwić – łaskotać
• cof sie! – usuń się
• cudować – wydziwiać
• cug – ciąg w piecu do komina
• cumel, cumelek – smoczek
• cupkać – zostawić mokre ślady stóp bądź obuwia na podłodze
• cwaniaczki – buty od garnituru
• cwibak – keks
• cycać – ssać
• cyferblat – tarcza zegara (zegarka), telefonu (od niem. Zifferblatt)
• cyganić – kłamać
• cygar – papieros
• cyrkulatka – stołowa piła tarczowa
• cysorz - cesarz; domyślnie o Franciszku Józefie
• cysorzok - Galicjak
• cz – powszechna i konsekwentna wymowa grupy „trz”: Pociąg do Czebini odjedzie z peronu czeciego o pietnastej czydzieści czy.
• czernica – jeżyna
• czoska – cienki kawałek, odprysk drewna
• czupek – niewielkie naczynie

    (do góry strony)

Ć

• ćmić – opowiadać bzdury lub palić papierosy
• ćmok – nieokrzesany typ

    (do góry strony)

D

• despecić – robić na złość, psocić
• deszczułka – mała, cienka deska
• dinks – synonim wihajster
• do cna – całkowicie, zupełnie, do końca
• dożarty – niegrzeczny, urwis, kłótliwy, złośliwy
• drobić – kruszyć
• drożdżówka – niemal każdy rodzaj słodkich bułeczek, przeważnie z dodatkiem owoców, maku, czekolady lub słodkiego sera
• druszlak – durszlak
• drypcić – niecierpliwić się, drobić kroki
• drzewo - drewno
• ducka – koszyk; w ducke – dużo
• dupcyć – spółkować, uprawiać seks, także ogólnego zastosowania: Chyba cię podupcyło
• dwór – budynek, w którym mieszkała szlachta, grupa ludzi wokół księcia/króla
• dychnąć – odpocząć
• dziamdziać – jeść powoli
• dziopa, dziołcha – dziewczyna
• dzieliwór – taksówkarz
• drzyć – krzyczeć
• dzyndzel – coś wystającego, np. drobny uchwyt, przedmiot jak tasiemka czy guzik
• dźwigać - podnosić

    (do góry strony)

F

• fangla – narzędzie murarskie, czerpak
• farfocel - fus
• ferszalung, ferszalunek – kombinezon, ubranie robocze
• fiakra – dorożka
• fiakier – dorożkarz
• flaszka – butelka wódki (częściej niż w innych regionach)
• flizy – kafelki, glazura
• fliziarz – glazurnik
• folga – odwilż, popuszczanie
• forajbka – wkręt do drewna z wygiętym i rozpłaszczonym końcem służący do wkręcania i mocowania różnych elementów, np. zamykania drzwi lub okien
• forykować – 1. narzekać (od zwierząt porykujących w oborze, regionalizm z okolic Bronowic lub od niem. vorrücken – wyskakiwać do przodu); 2. podnieść głos, krzyczeć na kogoś
• franca – złośnica, cholera
• fuceć – sapać
• funt – 0,5 kg przy zakupach (zanikające)

    (do góry strony)

G

• gadzina (gada) – zwierzęta w gospodarstwie rolnym, np. kury, świnie, krowy
• gajda – człowiek niezgrabny, ociężały
• garniak – garnitur
• gozda - góral
• gdziesik – gdzieś
• giry – nogi
• git – jest dobrze, super
• glanc – błysk
• glizda – dżdżownica
• głowizna – salceson
• gmyrać – grzebać
• gnojówka – płynna część obornika
• goronc – upał
• gościniec – droga (zwykle asfaltowa)
• grajdo(a)ć się – nie móc się wybrać
• groch – fasola, groch (groch dzieli się na groch i fasolę)
• gryfny – ładny
• grysik – kasza manna
• grzbiet – prostak–osiłek
• grzebyk – grzebień
• gumofilce, gumjoki – buty na deszcz
• guptok – głupek (pozytywnie nacechowane)
• guzdrać się – robić coś powoli
• gwarzyć – mówić, rozmawiać

    (do góry strony)

H

• habina (habaź, haberdź) – cienka gałązka, kijek
• hadra – kłótliwa baba
• haj – tam
• hajcować – palić
• halba – pół litra piwa, także kufel półlitrowy
• hamrać – sprzeczać się
• haratać – niszczyć
• harnasić się – tłuc się
• harować, harowanie – niszczenie powierzchni poprzez drapanie jej ostrym przedmiotem
• haś – kruszywo, żużel
• haw – tu
• hobie – chwasty, krzaki, chaszcze
• hulacka – zabawa
• huncwot – łobuz

    (do góry strony)

I

• idźże, weźże (wym. także: idze, wejże) – daj spokój, nie gadaj głupot itp.
• inaksy – inaczej
• ino – tylko, lecz
• inną razą – innym razem
• iść na bliższe – iść na skróty
• iść na nogach – iść piechotą
• iść z buta – iść piechotą

    (do góry strony)

J

• jadzić się – jątrzyć się (o ranie)
• jama – dół
• japa – buzia (z odcieniem pogardliwym)
• jarzyć – rozumieć
• jarzyna – włoszczyzna
• jojcyć, jójcyć – narzekać

    (do góry strony)

K

• kaciała – fajtłapa
• kaflarz – zdun
• kaj - gdzie
• kajsik – gdzieś
• kajzerka – rodzaj bułki z charakterystycznym pięcioramiennym nacięciem (według podania pieczywo takie miał jadać na śniadanie Cesarz)
• kantar – uzda dla bydła
• kapa – narzuta na łóżko
• kapka – kropla, odrobina
• kapuza – kaptur
• karnąć się – przejechać się
• karta (np. tramwajowa) – bilet okresowy
• kartofel, kartofyl - ziemniak
• kaszkiet – czapka z daszkiem
• kazywać – kazać
• kedy – kiedy
• kery - kiedy (w Chrzanowie, Krzeszowicach)
• kidać – brudzić
• kiejsik – kiedyś
• kiepałka – popielniczka
• kiernoz – obraźliwie o mężczyźnie
• kiszka – kaszanka
• kapusta kiszona – kwaszona kapusta
• kiszone ogórki – kwaszone ogórki
• klajstrować – lepić, kleić
• klamoty – duże niepotrzebne, przeszkadzające przedmioty
• klarnet (bosy) – umiarkowanie obraźliwe określenie ogólnego zastosowania
• knysać – mieszać
• Kobierzyn – dom wariatów, od nazwy części Krakowa, gdzie znajduje się zakład psychiatryczny
• kocmołuch – brudas
• kociorze – świadkowie Jehowy
• kolucho – kolczyk w kształcie kółka, mniejszy to koluszko
• konic – koniczyna
• korci mnie – mam ochotę
• korpiel – brukiew
• krachla – butelka z zamknięciem pałąkowym (piwo, oranżada)
• kraj – brzeg
• krawatka – krawat
• krawaciarz – warszawianin
• kremówka – napoleonka
• krucafuks – przekleństwo w rodzaju: cholera lub kurde
• kufajka – kapota
• kumora – komora, rodzaj spiżarni
• kurdupel – człowiek niskiego wzrostu
• kuknąć – podglądać
• kuśtygać – kuleć
• kutas – pompon
• ku – do; np. Ku domowi. → Do domu.
• kurczę – kurczak
• kuzyn – brat cioteczny
• kyj – dokąd, gdzie, np. Kyj idziesz? Kyj pódzies jok leje?!

    (do góry strony)

L

• laubzega – brzeszczot, piłka do drewna, metalu
• lepiec – plaster opatrunkowy, opatrunek
• litra – litr
• lyź – iść

    (do góry strony)

Ł

• łachudra – obdartus
• łazior – włóczęga, menel
• łepetyna – głowa
• łor – prostak

    (do góry strony)

M

• maciupinka – odrobina
• majzel – przecinak
• makutra – miska do ucierania ciasta, masy
• malta – wapienna zaprawa tynkarska lub murarska
• masa - bateria,ogniwo galwaniczne
• manel – drobiazg, rzecz
• maniurka – dziewczyna przesadnie dbająca o swój wygląd (tipsy, opalenizna), a także odznaczająca się specyficznym zachowaniem
• maścić – polewać tłuszczem
• mazgaj – płaczek, mięczak
• metr – miara wagi: 100 kilogramów
• miednica – duża misa
• mikrus – ktoś mały, niski, np. dziecko
• mitręga – strata czasu
• miska – twarz
• mroziaste – coś w drobne wzorki (np. tkanina, tapeta ściana w pokoju)
• myjka – ścierka

N

• nachtkastlik - stolik nocny
• nadać się – przydać się
• nafutrowany – najedzony
• najsampierw – nasamprzód
• nakastlik – szafka nocna
• -no – końcówka dodawana do czasowników stosowana w podobny sposób do partykuły wzmacniającej „–że”, a także w prośbach mniej grzecznościowych (pomiędzy znajomymi), np. skoczno mi po obwarzanka
• na miasto – do miasta
• na nogach – pieszo
• na śtorc – pionowo, na stojąco, wyprężony

    (do góry strony)

O

• obuć – założyć buty
• obwarzanek – nazwa wyrobu piekarniczego, charakterystycznego dla okręgu krakowskiego
• odsapnąć – odpocząć
• oglądnąć – obejrzeć
• oharować – zadrapać, zarysować
• omasta – polewa z tłuszczu
• osełka – ostrzałka do kosy
• osiedle – podwórze
• oskrobiny – łupiny z ziemniaków
• ostrężnica – jeżyna
• ostrężyna – jeżyna
• otwarli – otworzyli

    (do góry strony)

P

• pacan – głupiec
• paniusia – dama
• pantofel – kapeć
• parasolka – parasol
• paryja – strumyk płynący w wyżłobionym przez wodę zagłębieniu, wąwóz
• patrzałem itp. – patrzyłem itp.
• pawąz – długa żerdź do przytrzymywania siana i snopów zboża na wozie drabiniastym
• pereuka – perewka
• pęcak – pęczak (kasza)
• pisak – flamaster
• pisiate – w czerwono-żółte prążki, np jabłka
• piszinger – tort Pischingera, warstwy andruta (wafla) posmarowane słodką masą np. kakaową
• pitolić – mówić rzeczy niedorzeczne
• pjyrwy – najpierw
• platfus – płaskostopie
• plewić – pielić
• plucha – słota
• pluskiewka – pinezka
• płachta – duży płat grubego materiału służący do przenoszenia czegoś
• pole – teren poza budynkiem, zewnętrze, także określenie roli; wyjdźże na pole, jak jest na polu? [= jaka jest pogoda?], idę w pole (uprawiać rolę) itd.
  • na pole – na dwór
• pomóż – postać bezokolicznika czas. „pomóc”: Chodźże, musimy mu pomóż
• popiołka – popielniczka
• podomka – damskie długie okrycie do chodzenia po domu
• pomału – wolno
• pomagier – pomocnik
• powrósło – sznurek
• pół litry – półlitrowa butelka wódki
• prasnąć – rzucić się na ziemię, uderzyć
• prosię – prosiak
• przeglądnąć
• prześcienie – podwórze
• przykrzyć się – nudzić się
• przylepiec – plaster opatrunkowy
• ptyś – ekler
• puc – tynk ścienny
• pularys, pularysek – portfel

    (do góry strony)

R

• raić – swatać
• rajbetka – paca do zacierania tynku
• rajfura – gaduła, papla
• rajtki – rajtuzy, rajstopy
• rak – smarkacz
• ramka, raczka, raszka – paczka papierosów
• raszpla – 1. pilnik do drewna; 2. pot. teściowa, stara kobieta
• rampa kolejowa – szlaban kolejowy
• raźno – szybko
• rejbel – psotnik, urwis
• rejwach – szum, rozgardiasz
• rodzynek – rodzynka
• rozmaity – różny
• rozparędzić się – rozpędzić się
• róść – rosnąć
• rychtować – przygotowywać
• rypać – burzyć, skuwać, tłuc, ale również wulgarnie – pieprzyć

    (do góry strony)

S

• sagan – czajnik, np. Wejże postaw sagan na gazie → Włącz kuchenkę i zagotuj wodę w czajniku.
• sakramencko – niesamowicie
• sąsiek – skrzynia drewniana na zboże, też przegroda w stodole
• se – sobie (stosowane z większą częstotliwością niż w jęz. ogólnopolskim, np. weź se – weź, zjedz se – zjedz, dej se siana – daj spokój, zrezygnuj)
• serowiec – sernik
• siadnąć – usiąść
• siec – kosić, żąć
• sietniok – prostak, prymityw (od siec – ścinać zboże sierpem)
• siyń – przedpokój
• skiauceć – skowyczeć, skomleć
• skiepka – popielniczka
• skrobać – obierać
• skwarki – wytopiona słonina
• skwirceć – wydawać trzeszczący odgłos
• smaki – ochota na picie alkoholu, ale też mieć apetyt
• spaślok – gruby, tłusty
• spaźniać się – spóźniać się
• spindrać się – wspinać się
• społka – popielniczka
• spoziyrać – spoglądać
• spyrka – skwarka, słonina
• stopki – bezpieczniki
• strachać się – bać się
• strugaczka, podstrugaczka – temperówka
• stynchnonć – sklęsnąć
• sty – patrz
• swarzyć się – kłócić się
• szabaśnik – piekarnik
• szaflik – miska, miednica
• szarlotka – jabłecznik
• szczęp – gówniarz, np. Ty szczępie. → Ty gówniarzu.
• szczypica – skorek
• szkut – brzdąc
• szlaban – ława do spania
• szlałf – wąż ogrodowy
• szlug – papieros
• szlafrok – płaszcz kąpielowy
• szlic – rozcięcie, rozporek
• sznurówka – sznurowadło
• sznycel – kotlet mielony
• sztreka – nasyp kolejowy
• sztuka – dziewczyna (np. niezła sztuka)
• szturać – przepychać

    (do góry strony)

Ś

• ściorać – zbrudzić
• ślamazora – flegmatyk, niezguła
• ślichta, szlichta – zaprawa tynkarska
• ślizgawica – gołoledź
• śrubstak – imadło
• śpej – coś małego, co się pląta po kątach
• śpik – katar z nosa, ale również młokos
• śturać – przepychać
• śtychówka – szpadel
• świynconka – wielkanocny żurek z kiełbasą, chrzanem i jajkiem na serwatce

    (do góry strony)

T

• tajać – mięknąć, rozpuszczać się
• tamoj – tam
• tarasić – przygnieść, deptać
• terakota – płytki na podłogę (wszelkie, niekoniecznie terakotowe)
• targać – drzeć na strzępy, ale również nosić coś ciężkiego
• tłuk – niedorozwinięty, niemrawy
• toaletka – papier toaletowy
• troszku – trochę
• tragac, tragacz – wózek z jednym kołem, odmiana taczki
• tuman – ktoś niezbyt mądry
• turlać – toczyć
• tyrpać – szarpać

    (do góry strony)

W

• w cas – wcześnie
• wadzić się – kłócić się
• wajcha – dźwignia, rączka
• wafel – sługus
• warstat – warsztat; stół z narzędziami
• wartać – być wartym
• warzyć – gotować
• wasserwaga – poziomica (czasem skracane do "waga")
• wek, rzad. weka – słoik na przetwory ze szklaną pokrywką i gumową uszczelką uszczelniany na gorąco
• weka – bułka paryska
• wertepy – nierówna powierzchnia
• weź! – np. weź przestań!
• winkiel – róg ulicy
• wihajster – określenie narzędzia lub przedmiotu, którego nazwy w danym momencie się zapomniało, np. podajże ten wihajster (z niem. "Wie heißt der?" – "Jak się to nazywa?").
• włanczać / wyłanczać – włączać / wyłączać (litery „an” wymawiane jako jedna samogłoska nosowa)
• wnetki – niedługo
• wpyte – w porządku
• wrazić – wsadzać, wkładać
• w te i wewte – tam i z powrotem
• wychodne – wolne, np. Mam wychodne. → Mam wolne.
• wydawać się – o kobiecie: wychodzić za mąż
• wypucowony – czysty, pobity
• wystroić się – ładnie się ubrać
• wyścigać – wygnać
• wyścigować się – ścigać się

    (do góry strony)

Z

• za frajer – za darmo
• zaglądnąć
• zagłówek – poduszka
• zamek – suwak
• zapaska – fartuch
• zapuszczony – zaniedbany
• zastrugaczka – temperówka
• zaświecić – zapalić gaz na kuchence
• zawrzeć – zamknąć drzwi bez zamka
• zbywać się – spierać się, sprzeciwiać się
• zdupcaj – idź sobie, spadaj
• zezuć – zdjąć buty
• zeźlić się – stać się zły
• ziąb – chłód
• ziorać – 1. zaglądać; 2. mówić, co może się stać złego i byśmy tego nie chcieli, np. Pociąg sie wykolei. Przestań ziorać!
• z kraja – na krawędzi, np. przestaw to, niech nie stoi tak z kraja
• złotówa – taksówkarz
• zmierzły – upierdliwy, nieznośny
• zopaska – część ubioru zakładana na spódnicę
• zygać – drażnić, szczypać, wskazywać

    (do góry strony)

Ź

• źróbek – źrebię

    (do góry strony)

Ż

• -że – obficie stosowana końcówka trybu rozkazującego: chodźże, dajże [= daj], weźże się [wym. „weże sie” lub „wejże sie”, = odejdź, przestań]
• -ż – jak wyżej dla lm: chodźcież, dajcież, weźcież się
• -żem – końcówka stosowana przy opowiadaniu rzeczy które się działy w przeszłości: "jakżem, wziołżem" [wym. "jagżem"]
• żerdka – długi cienki drąg lub tyczka

    (do góry strony)

Nazwy miejscowe

• Brunowicy (czynś Krakowii) - Bronowice (część Krakowa)
• Chszonów - Chrzanów
• Czybionio - Trzebinia
• Katowicy - Katowice
• Krakowia - Kraków
• Uolwyrnio - Alwernia
• Uoświncim - Oświęcim

    (do góry strony)

Zobacz też

• Gwara krakowska w Wikipedii
• uwagi na temat słowniczków gwar w Wikisłowniku
• Słownik "mowy" krakowskiej