Aneks:Język ukraiński - czasowniki

Z Wikisłownika – wolnego słownika wielojęzycznego

Czasowniki (ukr. дієслова) określają czynność lub stan. Podobnie jak w języku polskim, czasowniki ukraińskie podlegają koniugacji, czyli odmianie przez osoby i czasy. Właściwe dla nich są także kategorie:

  • aspektu (dokonanego, niedokonanego)
  • strony (czynnej, biernej)
  • trybu (oznajmującego, przypuszczającego, rozkazującego)

Bezokolicznik[edytuj]

Ukraińskie bezokoliczniki (інфінітиви) zawsze kończą się literami -ти.

Aspekt dokonany i niedokonany[edytuj]

Czasowniki w aspekcie niedokonanym (ukr. недоконаний вид) wyrażają ciągłość danej czynności, np. вітати, казати. Czasowniki w aspekcie dokonanym (ukr. доконаний вид) wyrażają fakt, że czynność została zakończona. Tworzone są przez dodanie odpowiedniego przedrostka (np. привітати, сказати) lub przez zmianę tematu (np. сідатисісти, даватидати). Większość czasowników w aspekcie niedokonanym ma swój odpowiednik z aspektem dokonanym.

Strona czynna i bierna[edytuj]

Strona czynna (ukr. активний стан) określa, że to podmiot jest wykonawcą czynności. Przykład:

Strona bierna (ukr. пасивний стан) określa, że podmiot jest celem czynności, wykonywanej przez coś/kogoś innego. Stronę bierną tworzy się przez:

  • dodanie do czasownika w stronie czynnej przyrostka -ся
  • użycie słowa бути w odpowiedniej formie oraz imiesłowu przymiotnikowego biernego.

Przykłady:

Czasowniki, które tworzą stronę bierną (lub tożsamościowo: tworzą dopełnienie bliższe), nazywa się przechodnimi (ukr. перехідне дієслово), a czasowniki, które nie tworzą strony biernej - nieprzechodnimi (ukr. неперехідне дієслово). Czasowniki przechodnie łączą się z rzeczownikiem w bierniku, a przy zaprzeczeniu - z rzeczownikiem w dopełniaczu.

Tryby[edytuj]

Tryb oznajmujący (ukr. дійсний спосіб) określa istniejącą czynność i może wystąpić w czterech czasach: teraźniejszym, przeszłym, przyszłym i (rzadko używanym) zaprzeszłym.

Tryb rozkazujący (ukr. наказовий спосіб) wyraża polecenie skierowane do podmiotu zdania, aby wykonał jakąś czynność. Tworzy się go przez zmianę końcówek dla 2. osoby lp i lm oraz dla 1. osoby lm. W 3. osobie lp i lm używa się słowa нехай/хай + czasownika w czasie przyszłym prostym lub teraźniejszym. Czasu przyszłego prostego używa się dla czasowników dokonanych, a teraźniejszego – dla niedokonanych. Przykłady:

Tryb przypuszczający (ukr. умовний спосіб) wyraża niepewność mówcy co do faktu zaistnienia czynności. Tworzy się go dodając do formy czasu przeszłego lub bezokolicznika końcówkę -би lub . Przykład:

Rzadziej wyróżniane są jeszcze następujące tryby:

Tryb zachęcający (ukr. спонукальний спосіб) jest połączeniem formy trybu przypuszczającego ze znaczeniem trybu rozkazującego i wyraża uprzejme polecenie lub zachętę. Tworzy się go identycznie jak formy trybu przypuszczającego. Przykład:

Tryb życzeniowy (ukr. бажальний спосіб) jest używany tylko w 1. osobie lp i wyraża życzenie, chęć, pragnienie mówcy. Tworzy się go identycznie jak formy trybu przypuszczającego. Przykład

Osoby[edytuj]

Wyróżnia się trzy osoby, każda w liczbie pojedynczej lub mnogiej:

  • 1. osoba (lp я, lm ми)
  • 2. osoba (lp ти, lm ви)
  • 3. osoba (lp він, вона, воно, lm вони)

Czasy[edytuj]

W języku ukraińskim wyróżnia się czasy: teraźniejszy, przeszły i przyszły, oraz - rzadko używany - zaprzeszły.

Czas teraźniejszy[edytuj]

Czas teraźniejszy (ukr. теперішній час) określa czynność wykonywaną w momencie mówienia lub stan istniejący w momencie opisywania. Nie ma przy tym rozróżnienia, czy wykonawca czynności jest rodzaju męskiego, żeńskiego czy nijakiego.

Większość czasowników przybiera regularne końcówki w zależności od osoby i liczby:

  • 1. osoba lp: ,
  • 2. osoba lp: -єш, -еш, -иш
  • 3. osoba lp: , , -ить
  • 1. osoba lm: -ємо, -емо, -имо
  • 2. osoba lm: -єте, -ете, -ите
  • 3. osoba lm: -ють, -уть, -ять, -ать

Wyróżnia się 2 typy koniugacji:

  • koniugacja I - czasowniki, które przybierają końcówki zawierające głoskę (z wyjątkiem końcówek 1. os. lp i 3 os. lm)
  • koniugacja II - czasowniki, które przybierają końcówki zawierające głoskę lub (z wyjątkiem końcówek 1. os. lp i 3 os. lm)

Ponadto istnieją czasowniki odmieniające się nieregularnie: дати, їсти, відповісти i inne z rdzeniem -вісти. Zobacz też: Aneks:Język ukraiński - odmiana czasowników nieregularnych.

Czas przeszły[edytuj]

Czas przeszły (ukr. минулий час) określa czynność wykonaną w przeszłości lub stan, który występował w przeszłości. Formy czasu przeszłego nie mają końcówek wskazujących na osobę, rozróżnia się jedynie rodzaj i liczbę wykonawcy czynności. W liczbie mnogiej nie rozróżnia się rodzaju.

Jeżeli temat czasownika kończy się samogłoską (tak jest w przypadku zdecydowanej większości ukraińskich czasowników), tworząc formy czasu przeszłego dodaje się lub -л- oraz końcówkę wskazującą na rodzaj i czas:

  • rodzaj męski: , np. писати → писав, сидіти → сидів
  • rodzaj żeński: -ла, np. писала, сиділа
  • rodzaj nijaki: -ло, np. писало, сиділо
  • liczba mnoga: -ли, np. писали, сиділи

Jeżeli temat czasownika kończy się spółgłoską, to w formie rodzaju męskiego nie dodaje się , a dodatkowo poprzedzające spółgłoskę -е-, -о- lub -я- często wymienia się na -і-. Pozostałe formy przybierają regularne końcówki i nie zmieniają tematu. Przykłady:

  • умерти → умер, умерла, умерло, умерли
  • нести → ніс, несла, несло, несли
  • могти → міг, могла, могло, могли
  • лягти → ліг, лягла, лягло, лягли

Jeżeli temat czasownika kończy się spółgłoską -с-, to w formach czasu przeszłego wypada ona z tematu, np:

  • упасти → упав, упала, упало, упали
  • їсти → їв, їла, їло, їли

Czas przyszły[edytuj]

Czas przyszły (ukr. майбутній час) określa czynność, która ma być wykonana w przyszłości, lub stan, który ma nastąpić w przyszłości.

Czasowniki dokonane tworzą czas przyszły prosty. Zdanie w czasie przyszłym prostym wyraża pewność mówcy, że wykonawca czynności wykona ją do końca, np. принесу, дам. Formalnie nie różni się on od form czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych.

Czas przyszły złożony (forma analityczna) składa się z czasownika бути w odpowiedniej formie oraz bezokolicznika czasownika niedokonanego, np. буду писати, будеш писати itd.

Formę syntetyczną czasu przyszłego tworzy się poprzez dodanie do bezokolicznika czasownika niedokonanego końcówek:

  • 1. osoba lp: -му
  • 2. osoba lp: -меш
  • 3. osoba lp: -ме
  • 1. osoba lm: -мемо
  • 2. osoba lm: -мете
  • 3. osoba lm: -муть

Przykłady: писатиму, носитимеш, співатимемо itp.

Imiesłowy[edytuj]

Imiesłowy nie występują jako orzeczenia w zdaniach, a określają drugą czynność wykonywaną równocześnie przez podmiot. Imiesłów przysłówkowy (ukr. дієприслівник) określa samą czynność jako wykonywaną równocześnie z czynnością podaną w orzeczeniu, zaś imiesłów przymiotnikowy (ukr. дієприкметник) – podmiot jako wykonawcę innej czynności.

Imiesłów przymiotnikowy czynny (ukr. активний дієприкметник) oznacza czynność, jaką wykonuje podmiot równocześnie z inną czynnością. Imiesłów dla czasu teraźniejszego (i tylko czasowników niedokonanych) tworzy się dodając do tematu formy 3. osoby czasu teraźniejszego końcówkę -чий (-ча, -че, -чі), np.: бажати → бажаючий, лежати → лежачий, співати → співаючий.

Imiesłów dla czasu przeszłego (i tylko czasowników dokonanych) tworzy się dodając do tematu bezokolicznika końcówkę -лий (-ла, -ле, -лі), np.: пожовкнути → пожовклий, замерзати → замерзлий.

Imiesłów przymiotnikowy bierny (ukr. пасивний дієприкметник) oznacza, że podmiot jest celem innej czynności, wykonywanej na nim przez kogoś lub coś innego. Imiesłów taki tworzy się dodając do tematu bezokolicznika końcówkę:

  • -ний (-на, -не, -ні), np.: порізати → порізаний
  • -ений (-ена, -ене, -ені), np.: бачити → бачений, закінчити → закінчений
  • -тий (-та, -те, -ті), np.: зіпсувати → зіпсутий

Imiesłów przysłówkowy współczesny (ukr. дієприслівник теперішнього часу) oznacza czynność, jaką wykonuje podmiot równolegle z inną czynnością. Tworzy się go tylko dla czasowników niedokonanych, dodając do tematu formy 3. osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego końcówkę -чи , np.:

Imiesłów przysłówkowy uprzedni (ukr. дієприслівник минулого часу) określa czynność, która została wykonana przed inną czynnością. Tworzy się go dla czasowników dokonanych i niedokonanych, dodając do tematu końcówkę - вши lub - ши, np.: