Aneks:Język litewski - czasowniki

Postarajmy się tu wszystko uprościć mówiąc, że są trzy koniugacje czasowników w czasie teraźniejszym i dwie w czasie przeszłym. Nawet tak i jest, ale jeśli pomyślimy, że każdy czasownik odmienia się i w czasie teraźniejszym i w przeszłym, będziemy mieli pewną liczbę kombinacji, nawet większą niż normalny wynik arytmetyczny mógłby wskazywać. Najlepiej jest więc uczyć się czasowników wraz z końcówką czasu teraźniejszego i przeszłego.

Czasowniki litewskie odmieniają się przez cztery czasy – teraźniejszy, przeszły prosty, przeszły wielokrotny i przyszły. Poza tym są oczywiście trzy tryby: oznajmujący, przypuszczający i rozkazujący, do tego dochodzi jeszcze masa imiesłowów.

Cechą charakterystyczną języka litewskiego jest to, że w każdym czasie i trybie forma 3 os. liczby pojedynczej jest równa formie 3 os. liczby mnogiej.

Podobnie, jak w języku polskim, słownictwo czasownikowe można wzbogacać za pomocą przedrostków, np. mokėti – įmokėti – išmokėti – užmokėti – permokėti – primokėti (płacić – wpłacić – wypłacić – zapłacić – przepłacić – dopłacić).

Bezokolicznik

Bezokolicznik litewski kończy się zawsze na -ti. Jednak głoska stojąca przed tą końcówką też ma kolosalne znaczenie, np. galėti (móc), valgyti (jeść), gerti (pić). Na końcówkę -ti akcent nigdy nie pada.

Czas teraźniejszy

Oto wszystkie 3 odmiany (koniugacje):

	1 odm.		2 odm.	3 odm.
	suprasti (rozumieć)	laukti (czekać)	girdėti (słyszeć)	valgyti (jeść)
aš	suprantu	laukiu	girdžiu	valgau
tu	supranti	lauki	girdi	valgai
jis / ji	supranta	laukia	girdi	valgo
mes	suprantame	laukiame	girdime	valgome
jūs	suprantate	laukiate	girdite	valgote
jie / jos	supranta	laukia	girdi	valgo

Uwagi:

• Czasownik suprasti reprezentuje typ twardy pierwszej odmiany, a czasownik laukti typ miękki.

• Przy odmianie czasowników również trzeba przestrzegać reguły transformacji spółgłosek t i d na č i dž przed i niezgłoskotwórczym. Doskonałym przykładem jest czasownik girdėti.

• Widząc formę 3 os. liczby pojedynczej / mnogiej można wydedukować pozostałe formy czasownika.

• Jedynym czasownikiem nieregularnym jest būti (być), który odmienia się tak: aš ''esu'', tu ''esi'', jis/ji ''yra'', mes ''esame'', jūs ''esate'', jie/jos ''yra. W czasie teraźniejszym jest on jednak najczęściej pomijany (np. jis turtingas – on jest bogaty).

• Akcent może padać jedynie na końcówki 1 i 2 os. liczby pojedynczej.

Czas przeszły

W czasie przeszłym wyróżniamy dwie odmiany. Podobnie, jak w czasie teraźniejszym, akcent może padać na końcówki 1 i 2 osoby liczby pojedynczej.

	1 odm.	2 odm.
	suprasti (rozumieć)	valgyti (jeść)
aš	supratau	valgiau
tu	supratai	valgei
jis / ji	suprato	valgė
mes	supratome	valgėme
jūs	supratote	valgėte
jie / jos	suprato	valgė

Jak widzimy na przykładzie czasownika suprasti, oprócz końcówek odmiany (-au, -ai itp.), widoczne są jeszcze inne modyfikacje: z bezokolicznika odpada -s, w czasie teraźniejszym pojawia się -nt (suprantu, supranti...), w czasie przeszłym znów -t (supratau, supratai). Dlatego też najlepiej jest zawsze uczyć się czasowników zapamiętując ich formę bezokolicznika, 3 os. czasu teraźniejszego i 3 os. czasu przeszłego, np. suprasti (supranta, suprato). Z reguły jednak najczęściej spotykane są następujące typy odmiany (schematy te zwykle się sprawdzają, jednak nie zawsze):

• -yti (-o, -e), np. valgyti (jeść), dažyti (malować), sakyti (mówić), ale nie ginčyti (zaprzeczać, kwestionować – ginčija, ginčijo)

• -inti (-ina, -ino), np. garbinti (czcić), didinti (powiększać), aiškinti (objaśniać)

• -ėti (-ėja, -ėjo), np. įsakinėti (rozkazywać), mažėti (maleć), ale nie galėti (móc – gali, galėjo), kalbėti (mówić – kalba, kalbėjo), sėdėti (siedzieć – sėdi, sėdėjo), stebėti (obserwować – stebi, stebėjo).

• -oti (-oja, -ojo), np. dovanoti (darować), vaikščioti (chodzić), ale nie ieškoti (szukać – ieško, ieškojo), žinoti (wiedzieć – žino, žinojo)

• -auti (-auja, -avo), np. atostogauti (wypoczywać), keliauti (podróżować), ale nie auti (ubierać buty – auna, avė), gauti (dostać, otrzymać – gauna, gavo)

• -uoti (-uoja, -avo), np. kritikuoti (krytykować), rezervuoti (rezerwować)

Czas przeszły wielokrotny

Czasu tego używa się, jak sama nazwa wskazuje do wyrażenia czynności powtarzającej się w przeszłości. Forma ta odpowiada w przybliżeniu polskiemu zwykłem / zwykłam, np. Jaunystėje dažnai eidavau prie upės. – W młodości często chodziłem (zwykłem chodzić) nad rzekę.

Formą wyjściową jest tu bezokolicznik, do którego dodaje się końcówkę -davo odmienianą jak w 1 koniugacji czasu przeszłego (np. kalbėti – mówić: kalbėdavau, kalbėdavai, kalbėdavo itd., czyli mawiałem, mawiałeś, mawiał itd.)

Czas przyszły

W czasie przyszłym końcówki dodawane są do tematu bezokolicznika, czyli odmieniane są zawsze regularnie:

	kalbėti (mówić)	suprasti (rozumieć)	grįžti (wrócić)
aš	kalbėsiu	suprasiu	grįšiu
tu	kalbėsi	suprasi	grįši
jis / ji	kalbės	supras	grįš
mes	kalbėsime	suprasime	grįšime
jūs	kalbėsite	suprasite	grįšite
jie / jos	kalbės	supras	grįš

Uwagi:

• Przedstawione powyżej różnice wynikają z tego, że ostatnia spółgłoska tematu może się zlewać z końcówką, co sprawia że -s i -z zlewają się w -s, a -š i -ž – w -š.

• Niekiedy w czasie przyszłym samogłoska rdzenna czasownika traci swą długość w 3. osobie, np. būti (być) – būsiu, būsi, ale bus itp., lyti (padać – o deszczu) – lis (będzie padać).

• Akcent nigdy nie pada na końcówki – pada on na tę samą sylabę co w bezokoliczniku.

Tryb rozkazujący

W trybie rozkazującym dodaje się końcówki (-k, -kime, -kite) do tematu bezokolicznika (przykład: kalbėti – mówić):

• kalbėk – mów

• kalbėkime – mówmy

• kalbėkite – mówcie (niech Pan mówi itp...)

Tu akcent również pada na tę samą sylabę, co w bezokoliczniku.

Spółgłoski k i g zlewają się oczywiście z końcówką, np. bėgti (biegać) – bėk (biegnij).

Odpowiednikiem polskiego niech są słowa te, tegul. Podobnie, jak z reguły w języku polskim, po tych słowach należy użyć czasu teraźniejszego, np. Tegul jis tai padaro. (Niech on to zrobi.)

Tryb przypuszczający

Tryb przypuszczający tworzy się również z tematu bezokolicznika:

	kalbėti (mówić)	suprasti (rozumieć)
aš	kalbėčiau	suprasčiau
tu	kalbėtum (kalbėtumei)	suprastum (suprastumei)
jis / ji	kalbėtų	suprastų
mes	kalbėtume (kalbėtumėme)	suprastume (suprastumėme)
jūs	kalbėtute (kalbėtumėte)	suprastute (suprastumėte)
jie / jos	kalbėtų	suprastų

Ten typ odmiany obowiązuje wszystkie czasowniki. Obydwie formy 1 i 2 os. liczby mnogiej są stosowane równolegle. Długa forma 2 os. liczby pojedynczej jest używana stosunkowo rzadko.

Zaprzeczenia

Zaprzeczenie odbywa się za pomocą partykuły ne- stawianej przed czasownikiem. Partykuła ta, w przeciwieństwie do języka polskiego, pisana jest łącznie z czasownikiem, np. noriu – nenoriu (chcę – nie chcę).

Czasowniki modalne

Czasowniki modalne określają możliwość lub konieczność wykonania danej czynności, dlatego też nigdy nie mają one formy rozkazującej.

Oprócz zwykłych czasowników modalnych, takich jak galėti (móc), turėti (musieć, powinien), privalėti (musieć), sugebėti (potrafić), mokėti (umieć), których formy przedstawione są w tabeli na następnej stronie, istnieją jeszcze inne modalne wyrażenia. Należą do nich m.in. galima (można, od galėti), reikia, (trzeba, od reikėti), dera (należy, od derėti), įmanoma (można, jest możliwe), verta (warto).

W czasie przeszłym stosuje się formy buvo galima, reikėjo, derėjo, buvo įmanoma, vertėjo, w czasie przyszłym bus galima, reikės, derės, bus įmanoma, vertės, a w trybie przypuszczającym būtų galima, reikėtų, derėtų, būtų įmanoma, vertėtų.

Czasowniki zwrotne

Czasowniki zwrotne to takie, których podmiot i dopełnienie (sprawca i obiekt) jest ten sam (np. myć się). Polski zaimek się zastępuje w języku litewskim partykuła -si- (czasami -s lub -is), którą "doczepia" się do czasownika w następujący sposób:

• Jeżeli czasownik posiada przedrostek, to partykułę -si- wstawia się pomiędzy ten przedrostek a rdzeń, np. prausti – nuprausti – nusiprausti (myć – umyć – umyć się). W odmianie czasownika wówczas nic się nie zmienia. To samo dotyczy czasowników z partykułą ne-, np. nesiprausti (nie myć się). Ta prosta reguła dotyczy więc większości czasowników.

• Jeżeli czasownik nie posiada przedrostka ani partykuły ne-, wówczas -si (albo -s lub -is) jest doczepiane na końcu wyrazu. W takim przypadku jego odmiana nieco się zmienia – przedstawione to zostanie poniżej.

Do bezokolicznika dodaje się -s, np. praustis (myć się). Poniżej przedstawiony jest sposób odmiany czasowników zwrotnych w czasie teraźniejszym i przyszłym:

	1 odm., cz. ter.	2 odm., cz.ter.	3 odm., cz.ter	czas przyszły
	praustis (myć się)	ilsėtis (odpoczywać)	matytis (widzieć się)	ilsėtis (odpoczywać)
aš	prausiuosi	ilsiuosi	matausi	ilsėsiuosi
tu	prausiesi	ilsiesi	mataisi	ilsėsiesi
jis / ji	prausiasi	ilsisi	matosi	ilsėsis
mes	prausiamės	ilsimės	matomės	ilsėsimės
jūs	prausiatės	ilsitės	matotės	ilsėsitės
jie / jos	prausiasi	ilsisi	matosi	ilsėsis

Jak więc widać, przede wszystkim zmienia się końcówka -u w 1 os. l.p. na -uosi oraz końcówka -i w 2 os. lp. na -iesi, a z kolei końcówki -me i -te zawsze przyjmują formę zwrotną -mės i -tės. W czasie przyszłym do formy 3 os. dodaje się -is. W pozostałych formach dodaje się zawsze -si do czasownika.

Poniżej przedstawiona jest odmiana czasownika zwrotnego w czasie przeszłym i w trybie przypuszczającym:

	1 odm., cz. przeszły	2 odm., cz. przeszły	tryb przypuszczający
	ilsėtis	matytis	ilsėtis
aš	ilsėjausi	mačiausi	ilsėčiausi
tu	ilsėjaisi	mateisi	ilsėtumeisi (ilsėtumsi)
jis / ji	ilsėjosi	matėsi	ilsėtųsi
mes	ilsėjomės	matėmės	ilsėtumės (ilsėtumėmės)
jūs	ilsėjotės	matėtės	ilsėtutės (ilsėtumėtės)
jie / jos	ilsėjosi	matėsi	ilsėtųsi

W czasie przeszłym wielokrotnym czasownik zachowuje się podobnie jak w przypadku 1 odmiany w czasie przeszłym prostym, np. ilsėdavausi – ilsėdavaisi – ilsėdavosi itd., czyli odpoczywałem - odpoczywałeś – odpoczywał itd.

Formę rozkazującą objaśnijmy na przykładzie prausti – praustis (myć – myć się):

• prausk – prauskis (myj – myj się)
• prauskime – prauskimės (myjmy – myjmy się)
• prauskite – prauskitės (myjcie – myjcie się)

Uwaga:

Warto zwrócić uwagę, że w języku litewskim za czasowniki zwrotne uważane są i takie, gdzie partykuła -si zastępuje dopełnienie dalsze, np. nusipirkti – kupić sobie.

W przypadku form trudnych (w szczególności imiesłowów), gdzie doczepienie partykuły -si lub -s jest kłopotliwe, zwykle dodaje się do czasownika przedrostek zwrotny besi-, np. mokytis (uczyć się) – besimokantis (uczący się).

Imiesłowy i tryb renarracyjny

Język litewski oferuje niezwykłe bogactwo imiesłowów. Wymienione zostaną tu najważniejsze wraz ze sposobem ich użycia.

Imiesłów czynny czasu teraźniejszego

Tworzy się go za pomocą -ntis dodawanej do 3 os. czasu teraźniejszego (od tej formy przejmowany jest również akcent). Jeżeli jest to czasownik 3 koniugacji, wówczas o staje się a. Występuje on również w języku polskim, np. kalbantis – mówiący. Odmienia się go w następujący sposób:

	r.m., l.p.	r.ż., l.p.	r.m., l.mn.	r.ż., l.mn.
M.	kalbantis	kalbanti	kalbantys	kalbančios
D.	kalbančio	kalbančios	kalbančių	kalbančių
C.	kalbančiam	kalbančiai	kalbantiems	kalbančioms
B.	kalbantį	kalbančią	kalbančius	kalbančias
N.	kalbančiu	kalbančia	kalbančiais	kalbančiomis
Msc.	kalbančiame	kalbančioje	kalbančiuose	kalbančiose

Istnieją jeszcze specjalne (krótkie) formy mianownika rodzaju męskiego liczby pojedynczej i mnogiej: kalbąs i kalbą. Formy te wykorzystywane są w tzw. trybie renarracyjnym, o czym później.

Imiesłów czynny czasu przeszłego

Nie ma on odpowiednika w języku polskim. Używa się go

• w roli czasu zaprzeszłego, np. Jisai vakar sakė, kad tokio pavadinimo niekada nebuvo girdėjęs. – Powiedział wczoraj, że takiej nazwy nigdy nie słyszał (por. również tryb renarracyjny).

• jako przydawki – wtedy tłumaczy się go za pomocą zdania podrzędnego, np. Mokinys, neišsprendęs uždavinio, gavo dvejetą – Uczeń, który nie rozwiązał zadania, dostał dwójkę.

• jako orzecznika, np. Būkime pasiruošę! (Bądźmy przygotowani!).

• jako imiesłowu uprzedniego, np. Išėjęs iš namo apsižiurėjau. – Wyszedłszy z domu obejrzałem się.

• w trybie renarracyjnym (patrz niżej!).

• w roli czasu przeszłego (rzadko) – wtedy tak się go i tłumaczy, np. Esu tavęs seniai nematęs! – Dawno cię nie widziałem!.

Imiesłów ten jest tworzony od tematu czasu przeszłego i odmienia się w sposób następujący (przykład: kalbėjęs – ten, który mówił). Akcent jest identyczny, jak w przypadku 3.os. czasu przeszłego. Należy pamiętać, że ostatnia spółgłoska czasowników drugiej koniugacji jest miękka, a więc wymaga postawienia niezgłoskotwórczego i przed samogłoskami twardymi, takimi jak u, a spółgłoski t, d zamieniane są na č, dž. Przykład: skaitė (czytał) – skaitęs, ale skaičiusi.

	r.m., l.p.	r.ż., l.p.	r.m., l.mn.	r.ż., l.mn.
M.	kalbėjęs	kalbėjusi	kalbėję	kalbėjusios
D.	kalbėjusio	kalbėjusios	kalbėjusių	kalbėjusių
C.	kalbėjusiam	kalbėjusiai	kalbėjusiems	kalbėjusioms
B.	kalbėjusį	kalbėjusią	kalbėjusius	kalbėjusias
N.	kalbėjusiu	kalbėjusia	kalbėjusiais	kalbėjusiomis
Msc.	kalbėjusiame	kalbėjusioje	kalbėjusiuose	kalbėjusiose

Tryb renarracyjny

Tryb ten nie ma odpowiednika w języku polskim. Służy on w celu przekazania cudzej wypowiedzi. Wykorzystywany jest on przede wszystkim w języku pisanym (np. w prasie), w mowie potocznej natomiast stosuje się, podobnie jak w języku polskim, zwykłe formy trybu oznajmującego.

W czasie teraźniejszym i przeszłym wykorzystuje się formy krótkie imiesłowu czynnego odpowiednich czasów, np. Prezidentas sakė ketinąs susitikti su... (Prezydent powiedział, że zamierza się spotkać z...), Jis tau parašęs laišką (On – podobno – napisał list do ciebie), lub Petras teigia, kad jo žmona gerai mokanti anglų kalbą. (Piotr twierdzi, że jego żona dobrze zna język angielski). W bardziej skomplikowanych formach obok imiesłowu powinna stać odpowiednia forma czasownika būti.

Można wykorzystywać również rzadziej używane imiesłowy czynne:

• czasu przyszłego – tworzy się go od 3. osoby czasu przyszłego dodając końcówkę -ąs i odmienia identycznie jak imiesłów czasu teraźniejszego, np. kalbėsiąs od kalbės (będzie mówić).

• czasu przeszłego wielokrotnego – tworzy się go od 3. osoby czasu przeszłego wielokrotnego dodając końcówkę -ęs i odmienia identycznie jak imiesłów czasu przeszłego, np. kalbėdavęs od kalbėdavo (mawiał).

Należy nadmienić, ze powyższe imiesłowy wykorzystywane są prawie wyłącznie w trybie renarracyjnym.

Dla czasownika būti (być) stosowany jest dla czasu teraźniejszego imiesłów esąs, a dla czasu przyszłego imiesłów būsiąs.

Imiesłów bierny czasu teraźniejszego

Imiesłów ten tworzy się od tematu czasu teraźniejszego za pomocą końcówki -mas. Odmieniany jest on tak jak przymiotnik. Tłumaczy się go za pomocą polskiego imiesłowu biernego niedokonanego, np. laukti (czekać, oczekiwać) – laukiamas (oczekiwany). Akcent formy głównej pozostaje identyczny jak w 3 os. czasu teraźniejszego, przy czym:

• formy imiesłowów od czasowników trzeciej koniugacji mają akcent stały (grupa 1), np. daryti – daro – daromas – daroma (robić – robi – robiony – robiona).

• formy imiesłowów od czasowników, których forma 3. os. l.p. czasu teraźniejszego – nie licząc przedrostków – są dłuższe niż dwie sylaby, mają akcent stały (grupa 1), np. vadinti – vadina – vadinamas – vadinama (nazywać – nazywa – nazywany – nazywana).

• formy imiesłowów od pozostałych czasowników mają akcent zmienny i odmieniają się jak przymiotniki grupy 3, np. mylėti – myli – mylimas – mylima (kochać – kocha – kochany – kochana).

Za pomocą formy nijakiej imiesłowu (-ma) tworzone są zdania, które tłumaczy się na język polski za pomocą formy bezosobowej się, np. Taip nedaroma – Tak się nie robi.

Imiesłów bierny czasu przeszłego

Tworzy się go od tematu bezokolicznika za pomocą końcówki -tas. Jest on odmieniany tak samo jak przymiotnik. Tłumaczy się go za pomocą polskiego imiesłowu biernego dokonanego, np. padaryti (zrobić) – padarytas (zrobiony).

Imiesłowy bierne czasu przeszłego czasowników, których bezokolicznik – nie licząc przedrostków – jest dłuższy niż dwie sylaby – mają akcent stały, padający na tę samą sylabę, jak w bezokoliczniku, np. minėti – minėtas – minėta (wspomnieć – wspomniany – wspomniana). Pozostałe imiesłowy odmieniają się jak przymiotniki grupy 3 lub 4 w zależności od typu akcentu, np. duoti – duotas – duota (3) – (dać – dany – dana), nešti – neštas – nešta (4) – (nosić – noszony – noszona). W przypadku imiesłowów z przedrostkiem grupy 4, akcent pada albo na ten przedrostek, albo na ostatnią sylabę, np. atnešti – atneštas – atnešta (4) – (przynieść – przyniesiony – przyniesiona), ale parduoti – parduotas – parduota (3) – (sprzedać – sprzedany – sprzedana).

Za pomocą formy nijakiej imiesłowu (-ta) tworzone są zdania, które tłumaczy się na język polski za pomocą form bezosobowych czasownika zakończonych na -no, -to, np. atsakymo negauta – odpowiedzi nie otrzymano. Należy jednak zaznaczyć, że forma ta w języku litewskim jest używana rzadziej niż w polskim, przede wszystkim w mowie urzędowej. Polskie formy bezosobowe są zatem zazwyczaj tłumaczone za pomocą strony biernej, np. konferencija buvo atidaryta – otwarto konferencję, dosł. konferencja została otwarta.

Imiesłów przysłówkowy współczesny

Tworzy się go podobnie jak imiesłów teraźniejszy czynny, za pomocą końcówki -nt dodawanej do formy 3 os. czasu teraźniejszego (dla czasowników trzeciej koniugacji o staje się a), np. kalbėti (mówić) – kalbant (mówiąc). Można go używać do wyrażenia jednoczesności dwóch wydarzeń, np. Vytautui kalbant aš tylėjau – Gdy Witold mówił, ja milczałem.

Ważne jest, aby podmiot pierwszej czynności wyrażony był w celowniku.

Oprócz tego imiesłów ten jest często wykorzystywany w konstrukcjach, gdzie w języku polskim używamy formy rzeczownikowej lub opisowej, n\p. Lakiu tavęs ateinant (Czekam na twoje przyjście, dosł. Czekam ciebie przychodząc), Matau ją verkiant (Widzę, jak ona płacze, dosł. Widzę ją płacząc – na tym przykładzie widoczna jest ogromna różnica w wykorzystaniu tego imiesłowu w obu językach. Polskie zdanie sformułowane w ten sposób wskazywałoby, że płacze ta sama osoba, która jest podmiotem zdania, czyli ta, "która widzi", natomiast w zdaniu litewskim chodzi o "tę osobę, którą widzę".)

Istnieje jeszcze drugi typ imiesłowu przymiotnikowego współczesnego, który tworzy się za pomocą końcówki -damas dodawanej do bezokolicznika na miejsce końcówki -ti, np. būti (być) – būdamas (będąc), kalbėti (mówić) – kalbėdamas (mówiąc). Imiesłów ten odmienia się przez rodzaje i liczby, należy więc pamiętać, że w rodzaju żeńskim używa się odpowiednio form: būdama i kalbėdama itp. Ten imiesłów wykorzystywany jest bardziej w celu wyrażenia okoliczności jednej czynności, a nie równoczesności dwóch, np. Kalbėdamas apie tai, noriu atkreipti jūsų dėmesį į ... – Mówiąc o tym, chciałbym zwrócić Państwa uwagę na... (czyli: przez to, że mówię o tym, chciałbym...)

Imiesłów przysłówkowy uprzedni

Tworzy się go podobnie jak imiesłów czynny czasu przeszłego, za pomocą końcówek -us lub -ius dodawanych do tematu czasu przeszłego. Należy pamiętać, że w tym drugim przypadku spółgłoski t, d zamieniane są na č, dž. Przykład: perskaitė (przeczytał) – perskaičius (przeczytawszy). Imiesłowu tego można również używać do określenia kolejności dwóch wydarzeń, np. Grįžus iš kelionės, jis buvo labai laimingas. – Wróciwszy z podróży był bardzo szczęśliwy. Jam grįžus iš kelionės, motina labai apsidžiaugė. – Gdy wrócił z podróży, matka bardzo się ucieszyła.

Tutaj również podmiot czynności uprzedniej, o ile różni się od podmiotu czynności głównej, wyrażany jest w celowniku.

Źródła

• Tekst pochodzi ze strony http://www.lietpol.pl/ (za zgodą autora).