Aneks:Język duński - rzeczownik

W duńskim mamy 2 rodzaje:

Wspólny	en aften, en kuglepen, en kvinde
Nijaki	et bibliotek, et brev, et barn

Rodzaj wspólny jest poprzedzony rodzajnikiem „en”.

Rodzaj nijaki jest poprzedzony rodzajnikiem „et”.

Około 80% rzeczowników ma rodzaj wspólny, w tym prawie wszystkie, które odnoszą się do żywych istot.

Rzeczowniki mogą odnosić się do:

Osób	et barn, en kvinde, en læge
Nazw własnych	Jørgen, Anna, Polen, Danmark, Ekstrabladet
Rzeczy	en kuglpen, et brev, et bibliotek
Pojęć	en ide, et demokrati, en kærlighed

Rzeczowniki odmieniają się ze względu na liczbę, rodzaj i określoność:

Forma podstawowa (mianownik)	Liczba pojedyncza nieokreślona	Liczba pojedyncza określona	Liczba mnoga nieokreślona	Liczba mnoga określona
Rodzaj wspólny	en kvinde	kvinden	to kvinder	alle kvinderne
Rodzaj nijaki	et bibliotek	biblioteket	to biblioteker	alle bibliotekerne

W języku duńskim istnieją tylko dwa przypadki: forma podstawowa (mianownik) i dopełniacz. Dopełniacz jest prawie zawsze określony. Rzeczownik występujący po dopełniaczu nie ma rodzajnika:

Dopełniacz	—–	Liczba pojedyncza	—–	Liczba mnoga
Rodzaj wspólny		kvindens barn kvindens børn		kvindernes barn kvindernes børn
Rodzaj nijaki		bibliotekets bog bibliotekets bøger		bibliotekernes bog bibliotekernes bøger

Rodzaj

W języku duńskim mamy tylko dwa rodzaje. Dawna żeńska i męska forma złożyły się w jedną już kilka wieków temu jako rodzaj wspólny. Ogromna większość słów, które odnoszą się do żywych istot, jest rodzaju wspólnego a rzeczowniki, które oznaczają substancje (niepoliczalne: blod, vand, kød), są przeważnie rodzaju nijakiego. Przynależność do rodzaju jest w dużej mierze logiczna.

Nie istnieją jednak jasno sprecyzowane reguły, które decydują o rodzaju, dlatego należy się po prostu nauczyć każdego słowa wraz z rodzajnikiem.

Rodzaj wspólny	en	en by, en cafe, en kæreste
Rodzaj niejaki	et	et job, et hospital, et tog

Liczba

Liczba zachowuje się jak w języku polskim. Liczba pojedyncza jest formą podstawową. Natomiast liczba mnoga jest określona przez końcówki. „Para czegoś” też funkcjonuje jak po polsku przy użyciu „et par + liczba mnoga, nieokreślona”: et par briller.

Określoność

W języku duńskim istnieje określoność, która nie występuje w polskim. Podstawową zasadą jest, że jeżeli rzeczownik występuje po raz pierwszy i nie wiemy dokładnie, co to jest, wtedy używamy formy nieokreślonej.

Formę nieokreśloną wskazujemy najczęściej przy użyciu rodzajnika (en/ et).

Jeg har en hund.	Jeg kender en mand.
Jeg arbejder på en cafe.	Danmark er et lille land.
Jeg har købt en cykel.	Jeg vil gerne bede om et rugbrød.

W liczbie mnogiej najczęściej używamy liczebników.

Jeg har to biler.	Jeg vil gerne bede om tre frikadeller.
Jeg skal sende fem breve.	Vi er 18 elever i klassen.
Her er mange mennesker.	Der er adskillige hospitaler i Poznan.

Inne słowa, takie jak dopełniacz, także mogą występować w funkcji rodzajnika:

Det er min bog.	Det er hans bil.
Jørgens avis ligger på bordet.	Tinas cykel er rød.

Kiedy rzeczownik jest już zdefiniowany za pomocą rodzajnika, wtedy wiemy, o czym jest mowa, używając go ponownie. Rzeczownik jest już określony i używamy formy określonej albo zaimków.

• Jeg har en hund. Den er stor.
• Jeg har en hund og min nabo har en kat. Hunden leger ofte med katten.

Często wiemy dokładnie, o czym mówimy, używając danego słowa, ponieważ jest to część naszego codziennego życia. Wtedy nie trzeba definiować rzeczownika, ponieważ już jest zdefiniowany.

• Jeg vasker bilen i weekenden.
• Jeg er glad for at arbejde på cafeen.

Istnieje grupa rzeczowników, przy których nie używamy określoności. Nie są one ani określone, ani nieokreślone. Są to:

1. Nazwy własne:

Jens, Hansen, Jens Hansen, Polen, Danmark, Warszawa, København, Jylland, Profesor Petersen, Københavns Universitet. Strandvejen.

2. Rzeczowniki, które oznaczają zawód, narodowość, wyznanie i stopień pokrewieństwa, ale tylko w funkcji orzecznika (czyli z czasownikami „være, blive”):

Jeg er læge	hun er sygeplejerske
Han er polak	Vi er socialister
Hun er mor til Jens	Far er dansker

Jeżeli rzeczownik w funkcji orzecznika jest poprzedzony przymiotnikiem, używamy formy nieokreślonej:

Han er en dygtig læge

Hun er en god mor

3. Rzeczowniki niepoliczalne używane w sensie ogólnym:

Jeg har kobt mælk.	Smør koster 40 Kr. kiloet.
øl er sundt.	Guld er dyrt.

Jednak kiedy używamy tych rzeczowników mając na myśli jeden konkretny przedmiot, wtedy muszą być określone:

Mælken er sur.	Hvor er smørret?
øllet står i køleskabet.	Guldet i min ring er 14 karat.

Kiedy chcemy określić ilość czegoś niepoliczalnego, używamy formy bez rodzajnika poprzedzonej rzeczownikiem ilościowym albo liczebnikiem nieokreślonym:

Et kilo kaffe	to skiver skinke	et brev peber
en pakke sukker	en smule vin	noget vand

4. Rzeczowniki używane w sensie ogólnym. Najczęściej są to rzeczowniki abstrakcyjne, jakkolwiek wszystkie rzeczowniki mogą być używane w sensie ogólnym, np. dla określenia całej klasy przedmiotów.

• Vi lever af kærlighed og kildevand.
• Har du arbejde?
• Jørgen læser avis.

Niektóre rzeczowniki w liczbie mnogiej w znaczeniu „całego gatunku”:

• Aviser er kedelige.
• Hunde er farlige.
• Katte er søde.

5. W niektórych przypadkach nie stosuje się określoności w wyrażeniach przyimkowych, chyba że rzeczownik jest poprzedzony przymiotnikiem. Nie ma jednak jasnych reguł:

Jens bor på hotel.	Jens bor på et dejligt hotel.
Jeg tager på ferie.	Jeg tager på en lang ferie.
Jeg har lyst til frikadeller.	Jeg har lyst til en masse frikadeller.

Jak już zostało powiedziane, formy określonej używamy kiedy jest jasne dla czytelnika lub wszystkich uczestników rozmowy, o czym mówimy. Poza tym niektóre rzeczowniki prawie zawsze występują w formie określonej:

1. Części ludzkiego ciała.

Jeg har ondt i hovedet.

Han står med armen på ryggen.

2. Niektóre pojęcia ogólne.

• Være i/ gå i biografen, teateret, operaen, skoven... i inne
• være på/ gå på posthuset, kontoret, travbanen... i inne.

Kiedy takie pojęcia ogólne występują w formie określonej, oznacza to, iż jest to część właściwości danego słowa i należy się jej nauczyć wraz z innymi właściwościami (rodzaj, znaczenie).

3. Niektóre osoby, miejsca i pojęcia, jeżeli są pojedyncze/wyjątkowe:

Statsministeren siger, at...	Finansministeren er blevet fyret.
Toget kører til Hovedbanen.	Det står i grundloven.
Det står i biblen/ koranen.	Solen står op i øst.

Dopełniacz

Dopełniacz tworzy się przez dodanie końcówki –s.

Dopełniacz ma ograniczone zastosowanie, tzn., że obecnie używany jest głównie w funkcji posesywnej. Słowa, które występują w dopełniaczu, są prawie zawsze określone albo nie polegają określoności. Dopełniacz funkcjonuje równocześnie jako rodzajnik, czyli określa następujący po nim rzeczownik.

mandens hund	pies mężczyzny
Annas mor	matka Anny
Danmarks byer	miasta Danii

Jeżeli dopełniacz obejmuje kilka słów, tylko ostatnie słowo przyjmuje końcówkę –s.

Jørgen og Annas børn.

Dzieci Joergena i Anny.

Jeżeli rzeczownik kończy się na –s, x albo z, dodajemy albo ‘ (apostrof) albo ‘s w dopełniaczu.

Jens’ kæreste	Narzeczona Jensa	albo
Jens´s kæreste	&nbsp	&nbsp

Odmiana rzeczowników

Liczba pojedyncza

W formie nieokreślonej rodzajnik (en/et) występuje przed rzeczownikiem. W formie określonej natomiast rodzajnik występuje jako kocówka.

forma nieokreślona	forma określona
en hund	hunden
en mand	manden
et universitet	universitetet
et land	landet

Jeżeli rzeczownik zakończony jest na –e, przyjmuje końcówkę –n albo –t:

en læge	lægen
et æble	æblet

...chyba że końcowe –e jest akcentowane.

en café

caféen

Rzeczowniki, które kończą się na –el, tracą –e w formie określonej.

en cykel	cyklen
en onkel	onklen

Rzeczowniki, które kończą się na długą spółgłoskę, często ją podwajają.

en bus	bussen
en nat	natten
en kat	katten

Liczba mnoga, forma nieokreślona

W 60% przypadków liczbę mnogą tworzymy przez dodanie końcówki –er (albo tylko –r, jeżeli rzeczownik kończy się na –e).

W około 25% przypadków liczbę mnogą tworzymy przez dodanie końcówki –e.

W około 15% przypadków liczba mnoga ma taką samą formę jak liczba pojedyncza.

Rzeczowniki, które ulegają zmianom w formie określonej, zachowują te same zmiany w liczbie mnogiej.

Niestety, każdego rzeczownika należy nauczyć się z osobna, gdyż nie ma jasno sprecyzowanych reguł, umożliwiających odgadnięcie, do jakiej grupy dany rzeczownik należy.

et universitet	to universiteter	&nbsp
en læge	to læger	&nbsp
et æble	to æbler	&nbsp
en cykel	to cykler	(cykel > cykl)

en café	to caféer	(akcentowane –e)
&nbsp	&nbsp	&nbsp
en hund	to hunde	&nbsp
et land	to lande	&nbsp

en kat	to katte	(t > tt)
&nbsp	&nbsp	&nbsp
en øl	to øl	&nbsp
en fisk	to fisk	&nbsp

Czasami występuje przegłos samogłoski rdzennej, szczególnie jeżeli samogłoską tą jest a, å albo o. Przegłos występuje we wszystkich trzech grupach. Na przykład:

en nat	to nætter	[a > æ]	[t > tt]
en hånd	to hænder	[å > æ]	&nbsp
&nbsp	&nbsp	&nbsp	&nbsp
far	to fædre	[a > æ]	&nbsp

mor	to mødre	[o > ø]	&nbsp
bror	to brødre	[o > ø]	&nbsp
mand	to mænd	[a > æ]	&nbsp
barn	to børn	[a > ø]	&nbsp

Nieliczne zapożyczenia odmieniają się nieregularnie. Na przykład:

et faktum	to fakta
et gymnasium	to gymnasier
en konto	to konti
en hotdog	to hotdogs

Forma określona – liczba mnoga

Do rzeczowników, które kończą się na –r albo –e w liczbie mnogiej nieokreślonej, dodajemy –ne, żeby stworzyć formę określoną.

en læge	to læger	alle lægerne
et æble	to æbler	alle æblerne
en cykel	to cykler	alle cyklerne
en nat	to nætter	alle nætterne

en hund	to hunde	alle hundene
et land	to lande	alle landene
en mor	to mødre	alle mødrene
&nbsp	&nbsp	&nbsp

Rzeczowniki, które nie ulegają zmianom w liczbie mnogiej, tworzą formę określoną przez dodanie –ene.

Rzeczowniki, które kończą się na długą spółgłoskę, często podwajają tę spółgłoskę, tak jak w liczbie pojedynczej (forma określona).

en øl	to øl	alle øllene	[l > ll]
en fisk	to fisk	alle fiskene	&nbsp
et barn	to børn	alle børnene	&nbsp

Forma męska i żeńska

Odnośnie ludzi prawie wszystkie formy są jednakowe, czyli nie odróżnia się formy męskiej od żeńskiej. Nawet jeśli takie rozróżnienie istnieje w języku archaicznym (czyli używanym do 20 lat temu), ich użycie jest uważane za dyskryminujące. W większości przypadków stara męska forma obecnie obejmuje obie płcie, ale czasami tworzone są nowe neutralne formy, np.:

rengøringskone >	rengøringsassistent
arbejdsmand >	specialarbejder
folketingsmand >	folketingsmedlem

Zdarza się też, że stara żeńska forma obejmuje dziś obie płci, np. ”sygeplejerske”.

W nielicznych przypadkach zachowuje się rozróżnienie, np.:

forma męska	forma żeńska
konge	dronning
elsker	elskerinde
samlever	samleverske
onkel	tante

Rzeczowniki policzalne i niepoliczalne

Tak jak w polskim rzeczowniki dzielą się na policzalne i niepoliczalne.

Policzalne	Niepoliczalne
et postbud	smør
et fjernsyn	centralvarme

Niektóre rzeczowniki mogą być policzalne albo niepoliczalne zależnie od znaczenia:

en øl

øl

Rzeczowników niepoliczalnych nie możemy dzielić. Jeżeli chcemy określić jakąś ilość czegoś niepoliczalnego, musimy użyć innego słowa, które określa ilość, np.:

en liter mælk	en pakke smør	et kilo salt
en pose løg	en skive pålæg	et brev peber
et glas vand	en bouillonterning	et peberkorn

Źródła

• Tekst pochodzi ze strony http://gramatykadunska.republika.pl/ (za zgodą autora).