Aneks:Gramatyka chińska

Gramatyka języka chińskiego w pewnych aspektach bardzo różni się od gramatyki polskiej, stąd wielu uważa ją za bardzo trudną. W rzeczywistości jednak można opisać ją przy pomocy kilku prostych reguł, których zapamiętanie gwarantuje poprawność językową wypowiedzi. W wielu wypadkach można przy tym stosować analogie do języków europejskich, choć nie jest tak zawsze.

Części mowy

W języku chińskim występują te same części mowy, co w języku polskim. Jedyny wyjątek stanowią klasyfikatory.

Rzeczownik

Rzeczowniki w języku chińskim nie podlegają w zasadzie żadnej odmianie. Nie ma ani przypadków, ani nawet liczby mnogiej – wystarczy dodać liczebnik, by wiadomo było, o jakiej ilości mowa. Wyjątek od tej reguły stanowić mogą niekiedy rzeczowniki osobowe, odnoszące się do ludzi – do rzeczownika dodaje się wtedy partykułę 们 (men), np. 学生 (xuésheng) – student → 学生们 (xuéshengmen) – studenci. W rzeczywistości jednak, jeśli przed rzeczownikiem stoją inne wyrazy wskazujące na liczbę mnogą, 们 pomija się.

Klasyfikator

Klasyfikator, określany też jako „słowo miary”, jest w rzeczywistości integralną częścią rzeczownika. Stosowany najczęściej przy określaniu ilości czegoś oraz w zwrotach „Ten…” i „Tamten…”, doprecyzowuje znaczenie wyrazu. Jest to istotne zwłaszcza przy wyrazach jednobrzmiących.

Istnieją też, aczkolwiek nieliczne, rzeczowniki bez klasyfikatora (nie należy mylić ich z rzeczownikami używającymi klasyfikatora uniwersalnego – patrz poniżej). Najczęściej są to rzeczowniki niemierzalne, zbyt małe lub zbyt duże, np. 时间 (shíjiān) – chwila, moment oraz 年 (nián) – rok.

Aby skutecznie nauczyć się klasyfikatorów, najlepiej poznawać je wraz z rzeczownikami, które „zliczają”. W Wikisłowniku przy rzeczownikach najczęściej umieszczone są odpowiednie klasyfikatory. Poniżej zaprezentowane są najpotrzebniejsze w języku chińskim klasyfikatory.

• 个 (ge) – klasyfikator uniwersalny, stosowany wobec wielu nowych rzeczowników, a także osób i rzeczowników czasu (dni, tygodnie, miesiące itp.); ponadto, klasyfikator ten można stosować ilekroć nie jest się pewnym, lub po prostu nie zna się klasyfikatora dowolnego rzeczownika (błędem jest jednak stosowanie go nagminnie i wobec rzeczowników bez klasyfikatorów).
• 位 (wèi) – klasyfikator ludzi, osób; bardziej formalny niż 个, nie zawsze może być stosowany, np. powiemy 那位先生 (nă wèi xiānsheng) – tamten pan, ale już 那个学生 (nă ge xuésheng) – tamten student.
• 只 (zhī) – klasyfikator zwierząt, a także narzędzi oraz jednej rzeczy z pary, np. 一 只鞋 (yì zhī xié) – jeden but; porównaj 双 poniżej.
• 家 (jiā) – klasyfikator dla rodzin, przedsiębiorstw i niektórych budynków, np. domów.
• 所 (suó) – klasyfikator budynków oraz instytucji w nich się mieszczących, np. szkół.
• 间 (jiān) – klasyfikator pokoi i pomieszczeń.
• 件 (jiàn) – meble, ubrania i części garderoby, także sprawy, zajęcia.
• 双 (shuāng) – para czegoś, np. 一双鞋 (yì shuāng xié) – para butów.
• 张 (zhāng) – papier, łóżka, stoły, generalnie: przedmioty płaskie lub z blatem.
• 枝 (zhī) – przedmioty „patykowate”: pałeczki, świeczki, przyrządy do pisania itp.
• 把 (bă) – krzesła, przedmioty z rączką, noże i ostrza, także: garść czegoś.
• 本 (bĕn) – książki, zeszyty, generalnie: oprawione papiery.
• 份 (fèn) – gazety, dokumenty, generalnie: luźne kartki.
• 杯 (bēi) – szklanka, kubek, kieliszek czegoś.
• 瓶 (píng) – puszka, butelka, karton jakiegoś płynu.
• 滴 (dī) – kropla płynu.
• 辆 (liàng) – klasyfikator pojazdów mechanicznych, najczęściej samochodów.
• 条 (tiáo) – wstążki, rzeki, generalnie: przedmioty długie i wąskie.
• 块 (kuài) – przedmioty, które można podzielić na kawałki lub skrawki, także uniwersalne określenie jednostki pieniężnej, tzn. sformułowanie 一块钱 (yí kuài qián) oznacza zazwyczaj ¥1, ale może też odnosić się do $1 lub PLN1, w zależności od tego, jaka jest lokalna waluta rozmówców.
• 次 (cì) – klasyfikator czasu, wskazujący ilość powtórzeń.
• 句 (jù) – klasyfikator zdań i słów, tj. 一句话 (yí jù huà) – jedno zdanie, rzadziej: jedno słowo.

Czasownik

Czasowniki również nie podlegają odmianie, ani przez osoby, ani przez czasy. Obowiązuje jedna, bezosobowa forma, np. 去 (qù) – iść. W połączeniu z odpowiednim rzeczownikiem, przymiotnikiem czy partykułą zyskuje odpowiednie znaczenie i formę (tu: idę, idziesz, poszedł, pójdzie itp.).

Wiele czasowników w języku chińskim funkcjonuje w konwencji „czasownik+obiekt”, co oznacza, że zawsze występują w połączeniu z przedmiotem akcji. Przykładowo, można uczyć się chińskiego – 学中文 (xué zhōngwén), ale też po prostu uczyć się 学习 (xuéxí); w drugim przypadku 习 nie ma swojego własnego znaczenia, stanowi „obiekt neutralny”, swoisty przyrostek.

Swoistą formą czasowników w języku chińskim są „aktywne przymiotniki”. Są to słowa określające stan, jednak w przeciwieństwie do języków europejskich nie wymagają użycia słowa „być”, gdyż zawierają już w sobie ten element. Stąd nie są to przymiotniki! Przykładowo, zdanie „(Ja) jestem zmęczony” w języku chińskim przyjmuje postać 我很累 (wŏ hěn lèi); użycie czasownika „być” – 我是累 (wŏ shì lèi) – jest błędne. W innych aspektach jednak czasowniki te zachowują się tak jak przymiotniki (patrz dalej).

Czasy

W języku chińskim nie istnieje pojęcie „czasów” i „odmiany przez czasy”, tj. czasownik pozostaje nieodmienny. Odpowiedni czas określają w zdaniu okoliczniki czasu, takie jak „wczoraj” czy „jutro”.

Dodatkowo, możliwe jest tworzenie form dokonanych, dla podkreślenia zakończenia jakiejś czynności lub tego, że miała ona miejsce w przeszłości. Dokonuje się tego poprzez dodanie 了 (le) lub 过 (gùo – dosł. minąć, ominąć) po czasowniku, np. 我吃过饭. (wŏ chīgùo fàn) → (Ja) zjadłem/am (posiłek).

Podobnie, aby podkreślić przyszłościowy charakter jakiejś czynności, a więc fakt, że ma się ona dopiero odbyć, jest planowana, przed czasownikiem dodaje się 要 (yào – dosł. chcieć, mieć zamiar). Zazwyczaj jednak sama obecność okolicznika czasu określającego przyszłość (jutro, za tydzień itp.) jest wystarczająca.

Przymiotnik

Podobnie jak w języku polskim, przymiotnik opisuje rzeczownik, przed którym stoi. Nie odmienia się przy tym – tak jak rzeczownik – ani przez osoby, ani przypadki. W dłuższych konstrukcjach zdaniowych, przy wzmocnieniach i przeczeniach, a także w stopniu wyższym i najwyższym przymiotnik występuje z przyrostkiem w postaci partykuły dzierżawczej 的.

Stopniowanie przymiotników

W języku chińskim występują, tak samo jak w języku polskim, dwa stopnie przymiotnika: wyższy i najwyższy. Ponieważ sam przymiotnik, tak jak wszystkie słowa języka chińskiego, nie podlega odmianie, stopnie uzyskuje się poprzez dodanie odpowiedniego przedrostka.

• Stopień wyższy: tworzony ze złączenia 更 (gèng) oraz stopniowanego przymiotnika, np. 更有意思 (gèng yŏuyìsi) – bardziej interesujący, 更好 (gèng hăo) – lepszy.
• Stopień najwyższy: powstaje poprzez dodanie 最 (zuì) przed przymiotnik, np. 最有意思 (zuì yŏuyìsi) – najbardziej interesujący, 最好 (zuì hăo) – najlepszy.

Przysłówek

Niewiele jest w języku chińskim „czystych” przysłówków. Zazwyczaj ich funkcję pełnią przymiotniki oraz czasowniki.

Zaimek

Zaimki w języku chińskim nie są zbyt liczne. W zasadzie wyróżnia się tylko zaimki osobowe, dzierżawcze oraz wskazujące. Ponadto niektóre słowa w odpowiednim kontekście tworzyć mogą inne zaimki, np. pytające. Nie ma natomiast zaimków zwrotnych, chociaż zwrot 自己 (zìjĭ) stosowany jest czasem w znaczeniu „sobie”, „siebie”.

Zaimki osobowe

Istnieje pięć podstawowych zaimków osobowych:

• 我 (wŏ) – ja
• 你 (nĭ) – ty
• 他, 她, 它 (tā) – odpowiednio: on, ona, ono.

Liczbę mnogą tworzy się, podobnie jak w przypadku rzeczowników osobowych, poprzez dodanie przyrostka 们, np. 我们 (wŏmen) – my.

Dodatkowo istnieje zaimek 咱们 (zánmen) – „my” w znaczeniu osoby mówiącej oraz słuchacza/y, np. 咱们去上中文课吗? (zánmen qù shàng zhōngwén kè ma) – Czy (my) idziemy na lekcję chińskiego?

Występuje także, podobnie jak w języku niemieckim, zaimek grzecznościowy, używany w sytuacjach oficjalnych: 您 (nín) – Pan, Pani, Państwo. Nie wolno tworzyć liczby mnogiej tego zaimka – może być to wręcz odczytane jako obraźliwe. W niektórych sytuacjach akceptowalne jest użycie zwrotów liczebnych, np. 您三位 (nìn sān wéi) – dosł. „trzech Państwa”, „Państwo troje”. Dzieje się tak jednak niezwykle rzadko.

Zaimki dzierżawcze

Zaimki te w języku chińskim nie istnieją samodzielnie, tworzy się je poprzez umieszczenie partykuły dzierżawczej 的 za zaimkiem osobowym, np. 她的 (tāde) – jej.

Wyjątkiem od powyższej reguły jest stosowanie zaimków dzierżawczych wobec osób bliskich. Wtedy partykułę 的 pomija się, np. 我妈妈 (wŏ māma) – moja mama.

Zaimki wskazujące

W zasadzie istnieją tylko dwa zaimki wskazujące: 这 (zhè) – to, oraz: 那 (nà) – tamto. W połączeniu z odpowiednimi partykułami, klasyfikatorami czy przyimkami tworzą całą gamę zaimków wskazujących złożonych, np. 这本书 (zhè běn shū) – ta książka; 这么书 (zhème shū) – taka książka; 这里 (zhèlĭ) – tutaj.

Inne zaimki

Istnieją oczywiście inne zaimki w języku chińskim, a raczej słowa i złożenia pełniące funkcję zaimków. Najważniejsze to:

• 每 (měi) – każdy (dzień, człowiek itp.)
• 一切 (yíqiè) oraz 大家 (dàjiā) – odpowiednio: wszystko i wszyscy
• 有的 (yŏude) – niektórzy, niektóre.
• 谁 (sheí) oraz 什么 (shénme) – odpowiednio: kto? (kogo?) i co?/jak?

Przyimek

Przyimki chińskie, podobnie jak w języku polskim, służą do określania miejsca w czasie i przestrzeni.

Dla przyimków pełniących funkcję opisu miejsca istotna jest obecność rzeczownika 面 (mian) lub 边 (biān), przyjmujących w tym kontekście znaczenie „strona” lub „powierzchnia”. Tak skonstruowane określenia miejsca znajdują się zawsze po rzeczowniku, do którego się odnoszą, np. 我家外边 (wŏ jiā wàibian) – na zewnątrz mojego domu.

Prawie wszystkie inne przyimki stosuje się analogicznie jak w języku polskim. Wyjątek stanowią opisane poniżej 上 (shàng), 下 (xià), 出 (chū), 进 (jìn) oraz 回 (huí).

Przyimki 上 oraz 下

Przyimki te są najbardziej popularne w języku chińskim i przyjmują wiele znaczeń w rozmaitych kontekstach. Dosłownie 上 oznacza „na” lub „nad”, natomiast 下 „po” lub „pod”. W tym sensie funkcjonują – w połączeniu z 面 lub 边 – jako określenia miejsca. Ponadto jednak słowa te mogą przyjmować szereg innych znaczeń, m.in.:

• „przed”/„podczas” i „po”, np. 上 课 (shàng kè) – na lekcji, podczas niej
• „poprzedni” oraz „następny”, np. 下个星期三 (xià ge xīngqīsān) – następna środa
• „wchodzić”/„wsiadać” i „wychodzić”/„wysiadać”, np. 上车 (shàng chē) – wsiadać do samochodu
• „rozpoczynać” i „kończyć”, np. 下班 (xià bān) – kończyć pracę, wychodzić z niej
• „w górę” oraz „w dół”, np. 上去 (shàng qù) – wejść na górę.

Ponadto istnieje jeszcze wiele wyrażeń, z którymi łączą się te dwa przyimki, zazwyczaj jednak można połączyć ich znaczenie z jednym z powyższych.

Przyimki 出, 进 oraz 回

Słowa 出, 进 i 回 nie są przyimkami sensu stricto, jednak w połączeniu z czasownikami określającymi ruch oraz niektórymi rzeczownikami pełnią taką funkcję.

• 出 oznacza kierunek „z” – wyjść skądś, wyjąć coś skądś itp.
• 进 jest przeciwieństwem 出, oznacza ruch „do” – wejść gdzieś, wjechać dokądś itp.
• 回 także odnosi się do kierunku „do”, oznacza „z powrotem do” – wracać.

Bardzo ważne w określaniu kierunku ruchu jest przy tym wybór czasownika. W języku chińskim wyróżnia się kierunki „od mówiącego” oraz „do mówiącego”. Przykładowo, jeśli chcemy zaprosić kogoś do pomieszczenia, w którym już się znajdujemy, użyjemy zwrotu 进来 (jìn lai), natomiast wypraszając kogoś od siebie na zewnątrz powiemy 出去 (chū qù).

Spójnik

Większość spójników w języku chińskim funkcjonuje analogicznie jak w języku polskim. Istnieją jednak pewne istotne wyjątki.

Spójnik „i”

Nie istnieje w języku chińskim jedno słowo, które oddawałoby sens polskiego „i”. W zależności od kontekstu i intencji mówiącego użyć można:

• 跟 (gēn) lub 和 (hé) – dosł. „z” kimś lub czymś, np. 我跟我妈妈 (wŏ gēn wŏ māma) – ja i moja mama; dla podkreślenia faktu bycia razem, często dodaje się wyrażenie 一块儿 (yíkuàir) lub 一起 (yìqǐ)
• 也 (yĕ) – dosł. także, też, również, np. 我看书,也听音乐 (wŏ kàn shū, yĕ tīng yīnyuè) – Czytam książkę i słucham muzyki.

Spójnik „lub”

Są dwa słowa pełniące funkcję „lub” w języku chińskim. W zależności czy wypowiadane zdanie jest twierdzeniem czy pytaniem, używa się odpowiednio 或 (huò) lub 还是 (haíshì).

Ważne: spójnik 还是 ma także drugie znaczenie! W zdaniach twierdzących używa się go w sensie „jeszcze”. Ważne jest, żeby nie mylić tych dwóch znaczeń!

Liczebnik

System liczenia w języku chińskim jest nieco inny niż w języku polskim. W obu istnieją liczebniki podstawowe: 0–10 oraz 100 (百 – băi) i 1000 (千 – qiăn). Dodatkowo jednak używa się jeszcze odrębnego liczebnika dla 10000, tj. 万 (wàn).

Liczby formuje się w bardzo prosty sposób, podając w odpowiedniej kolejności ilość dziesiątek, setek, tysięcy itp. Przykładowo, liczbę 783465 zapiszemy tak: 七十八万三千四百六十五 (qī shì bā wàn sān qiăn sì băi liù shì wŭ – „siedemdziesiąt osiem dziesiątki tysięcy, trzy tysiące, cztery setki, sześćdziesiąt pięć”).

Liczebnik „dwa”

Liczba 2 stanowi wyjątek wśród liczebników w języku chińskim – istnieją dwie takie liczby, przy czym nie można stosować ich zamiennie.

• 二 (èr) – stosowana w liczebnikach porządkowych oraz liczbach pomiędzy 10 a 1000, także przy określaniu dat
• 两 (liăng) – stosowana przed klasyfikatorami w znaczeniu „dwie sztuki czegoś”, a także dla liczb większych od 1000.

Liczebniki porządkowe

Liczebniki porządkowe w języku chińskim tworzy się poprzez dodanie przedrostka 第 (dì). Przykładowo, pierwszy zapiszemy 第一 (dìyí), zaś dziewięćsetny – 第九百 (dì jiŭ băi).

Partykuła

Lista partykuł w języku chińskim różni się od polskiej – niektóre partykuły można przetłumaczyć bezpośrednio, inne nie mają swoich odpowiedników. Poniższa lista wymienia najważniejsze partykuły.

• 吗 (ma) – odpowiednik polskiego „czy”, zawsze na końcu pytania
• 的 (de) – partykuła dzierżawcza i jednocześnie tworząca imiesłowy
• 都 (dōu) – partykuła bez bezpośredniego polskiego odpowiednika, oznacza „wszystko”, „oboje”, „bez wyjątku”; umieszczana po rzeczowniku, do którego się odnosi
• 么 (me) – partykuła bez własnego znaczenia, tworzy głównie pytania (co? kto? jak? itp.) oraz zaimki określone i nieokreślone
• 呢 (ne) – ma kilka zastosowań: podkreśla ciągłość trwania czynności, zwraca pytanie do pytającego (polskie: 你呢 nǐ ne – a ty?) oraz rzadziej wzmacnia pytanie szczegółowe
• 了 (le) – partykuła wskazująca na zmianę stanu lub dokonanie czynności, pojawia się bezpośrednio po czasowniku lub na końcu zdania
• 吧 (ba) – partykuła wyrażająca przypuszczenie lub sugestię, rzadziej – rozkaz
• 不 (bù/bú) – „nie”
• 没 (méi) – również „nie”, używane z czasownikiem mieć – 有 (yŏu), oraz w czasie przeszłym.
• 得 (de) – partykuła wprowadzająca określenie czasownika, odpowiadające na pytanie „jak”, np. 他做饭,做得很好. (tā zùofàn, zùode hén hăo) – On bardzo dobrze gotuje.

Ważne: w języku chińskim nie ma odpowiedników polskich partykuł „że”, „niech”, „no”, „li” oraz „by”.

Budowa zdań

Zasady składni w języku chińskim porównać można do tych w języku niemieckim – każda część zdania ma swoje określone, stałe miejsce w szyku. Zapamiętanie kolejności gwarantuje poprawność gramatyczną wypowiedzi.

Zdania proste

Zdania proste budowane są w oparciu o parę podmiot+orzeczenie, przy czym orzeczenie musi mieć wspominaną już formę „czasownik+obiekt”. Tak skonstruowany rdzeń zdania może być używany samodzielnie albo też rozbudowywany o kolejne elementy:

• drugi podmiot, tj. osobę, z którą lub do której czynność jest skierowana – zawsze za pierwszym podmiotem, obok niego (ludzie zawsze występują razem!)
• okolicznik czasu – zawsze pierwszy w zdaniu, przed podmiotem
• okolicznik miejsca – pomiędzy podmiotem a orzeczeniem
• przydawkę – przed podmiotem, ale po okoliczniku czasu, jeśli taki występuje, oraz pomiędzy czasownikiem a „obiektem”
• okolicznik sposobu – po „obiekcie”, z użyciem 得.

Poniżej zaprezentowany jest przykład rdzenia zdaniowego oraz zdanie rozwinięte zbudowane na jego bazie.

我吃饭. (wŏ chī fàn) → (Ja) jem (posiłek).

今天我跟朋友在我家吃很好的饭. (jīntiān wŏ gēn péngyou zài wŏ jiā chī hén hăo de fàn) → Dziś z przyjacielem jemy u mnie w domu bardzo dobry posiłek. (dosł. Dziś ja razem z przyjacielem w moim domu jem bardzo dobry posiłek).

Jak widać, rzeczywisty szyk zdania jest sprzeczny z „logicznym” szykiem, jakiego używa się w języku polskim. Stąd Polacy często mają problemy z jego poprawnym zastosowaniem.

Pytania

Konstrukcja pytań opiera się na podstawowym szyku zdania.

• Pytania proste tworzy się dodając partykułę 吗 na końcu zdania twierdzącego, np. 你看书吗? (nĭ kàn shū ma) → Czy (ty) czytasz (książkę)? (dosł. Ty czytasz książkę czy?). Alternatywnie, pytania takie tworzy się poprzez przeczenie, tj. stosując konstrukcję orzeczenie+nie+orzeczenie, np. 你忙不忙? (nĭ máng bù máng) → Czy (ty) jesteś zajęty? (dosł. Ty zajęty nie zajęty?). Należy przy tym zwrócić uwagę na popularne w języku chińskim skracanie takich konstrukcji dla orzeczeń dwuczłonowych, np. 可不可以? (kĕ bù kĕyĭ) zamiast 可以不可以? (kĕyĭ bù kĕyĭ) – Czy można? (dosł. Można nie można?)
• Pytania szczegółowe (gdzie? kiedy? jak?) tworzone są poprzez zastąpienie wybranego elementu zdania twierdzącego odpowiednim zaimkiem, np.:
  • 你做什么? (nĭ zùo shénme) → Co (ty) robisz? (dosł. Ty robisz co?)
  • 你在哪里吃饭? (nĭ zài năli chīfàn) → Gdzie (ty) jesz (posiłek)? (dosł. Ty gdzie jesz posiłek?)
  • 什么时候他回来? (shénme shíhou tā huílài) → Kiedy on wraca? (dosł. Jaki czas on wraca?)
  • 你们有多少书? (nĭmen yŏu dūoshăo shū) lub 你们有几本书? (nĭmen yŏu jī běn shū) → Ile (wy) macie książek? (dosł. Wy macie ile książek).

Ważne: w pytaniach o ilość stosuje się zamiennie wyrażenia 多少 oraz 几. Są one w tym kontekście synonimiczne, ale 几 wymaga użycia klasyfikatora. Ponadto 几 stosuje się też w pytaniach o czas – który dzień? która godzina? ile minut? 多少 nie można stosować w tym kontekście.

Przeczenia

Najprostsze przeczenia tworzy się poprzez dodanie „nie” – 不 lub 没 przed orzeczeniem. Podobnie jak w języku angielskim lub niemieckim przeczenia są pojedyncze.

Przeczenie w języku chińskim można też stworzyć używając określeń typu nic, nikt, nigdzie itp. Konstrukcja ta jest skomplikowana i nieintuicyjna – korzystając z zaimka pytającego oraz partykuły 都 zaprzecza się podmiotowi zdania. Przykładowo, chcąc powiedzieć „Nikt nie lubi egzaminów.”, należy użyć zaimka „kto”: 谁都不喜欢考试. (sheí dōu bù xĭhuan kăoshì).

Zdania złożone

Zdania złożone najprościej tworzy się poprzez połączenie dwóch lub więcej zdań prostych odpowiednim spójnikiem, dokładnie tak samo jak w języku polskim. Jeżeli podmiot, dopełnienie tudzież „obiekt” orzeczenia pozostaje ten sam, w kolejnych zdaniach składowych można zastąpić go tylko klasyfikatorem, np. 这枝笔很好看,我要买三枝. (zhè zhì bĭ hén hăokàn, wŏ yào măi sān zhì) → Te długopisy są bardzo ładne, chcę kupić trzy.

Odrębną formą zdania złożonego jest zdanie z przydawką rozszerzoną. Zdania takie tworzy się podobnie jak w języku niemieckim – poprzez dodanie odpowiedniej treści pomiędzy zaimek wskazujący (z klasyfikatorem) a opisywany rzeczownik. Po czasowniku w funkcji imiesłowu dodaje się 的. Przykładowe zdanie: 这个穿黄色衣服的女孩是我妹妹. (zhè ge chūan huángsè yīfu de nŭhái shì wŏ mèimei) → Ta ubrana na żółto dziewczyna to moja młodsza siostra (dosł. Ta nosząca żółte ubranie dziewczyna jest moją młodszą siostrą.)

Słowotwórstwo i fonetyka

Słowotwórstwo

Język chiński jest językiem bardzo starym. Obecnie proces słowotwórczy w zasadzie zakończył się, przynajmniej w takim sensie, że nie tworzy się już nowych znaków. Jest to możliwe głównie dlatego, iż zasób znaków, mimo że ograniczony, jest w istocie tak ogromny, że dla przeciętnego użytkownika wydaje się on nieskończony. Sytuację najlepiej obrazują liczby: uważa się, iż znajomość około 1000 słów (znaków i złożen, patrz niżej) pozwala na podstawowe, codzienne funkcjonowanie; 3000 słów to minimum programowe HSK – certyfikatu znajomości języka chińskiego dla obcokrajowców; wykształcony Chińczyk znać ich może aż do 100 000, przy czym zawsze może pojawić się „nowe”, wcześniej nie znane mu słowo.

Wiele osób, myśląc o języku chińskim, automatycznie utożsamia znaki ze słowami, rozumując po prostu: „jeden znak = jedno słowo”. W praktyce podejście to jest bardzo bliskie prawdzie, a jednocześnie zupełnie błędne. W istocie, wiele znaków funkcjonuje pojedynczo i ma jedno, określone znaczenie. Istnieją jednak także znaki wieloznaczne lub – występujące samodzielnie – pozbawione znaczenia. Ich liczba jest jednak ograniczona. W istocie, najlepsze rezultaty przynosi nauka gotowych zwrotów oraz złożeń, dopiero zaś po opanowaniu tychże, analiza ich składowych.

Złożenia i podwojenia

Jak już wspomniano, słowa tworzy się poprzez złożenie znaków – jednostek znaczeniowych. Zazwyczaj złożenia takie mają znaczenie wynikające ze znaczenia znaków w nich użytych, np. 每天 (mĕitiān) – „codziennie” tworzą znaki 每 i 天, czyli „każdy” oraz „dzień”.

Możliwe jest jednak, że znaczenie nowego słowa ma wymiar raczej symboliczny, metaforyczny, od łatwego do uchwycenia aż po abstrakcję. Przykładowo, 电影 (diànyĭng) – „film” pochodzi ze złożenia znaków/słów 电 i 影, czyli „elektryczność, prąd” oraz „teatr, przedstawienie”. W sensie metaforycznym film (tudzież kinematografia) jest „teatrem na prąd”, jednak nie dosłownie.

Wyjątkową formą złożeń są podwojenia. Stosuje się je głównie wobec czasowników oraz określeń czasu, celem podkreślenia ich intensywności, chwilowości lub istotności. Przykładami takich złożeń mogą być wyrażenia takie jak:

• 看看 (kànkan) – „patrz!”, „spójrz!” (czasem występujące w formie 看一看 (kànyíkàn))
• 天天 (tiāntian) – „codziennie”, „dzień w dzień”
• 常常 (chángchang) – „często”
• 谢谢 (xièxie) – „dziękuję (bardzo)”.

Słowa obcego pochodzenia

Swoistą formą słowotwórstwa jest przejmowanie przez język chiński słów obcego pochodzenia, głównie z zakresu nowych technologii. Podobny proces ma obecnie miejsce w języku polskim; również u nas część słów przyjmuje się bez tłumaczenia (np. Internet), inne zaś tłumaczy wedle możliwości języka.

W języku chińskim tłumaczenia słów obcych opierają się na wspomnianym już podejściu metaforycznym – np. komputer to 电脑 (diànnăo) czyli „elektryczny mózg”. Inaczej jednak ma się sprawa ze słowami bezpośrednio przejmowanymi z języka obcego. Zamiast starać się oddać znaczenie słowa, tworzone jest złożenie możliwie bliskie brzmieniowo, np. 迪斯科 (dísīkĕ) – z angielskiego disco: dyskoteka.

Upraszczanie znaków

Decyzja o uproszczeniu pisowni języka chińskiego, wydana za czasów Rewolucji Kulturalnej, doprowadziła do powstania swoistego „drugiego języka chińskiego”, powszechnie określanego jako „uproszczony” (中文:简体字 – zhōngwén: jĭantĭzi), w odróżnieniu od języka klasycznego, w zapisie tradycyjnym (中文:繁體字 – zhōngwén: fántĭzi). Mimo, że faktycznie jest to ten sam język, uproszczenia dotknęły wielu znaków, co sprawia, że osoba nieobeznana może uznać je za dwa oddzielne. W Wikisłowniku opisywane są oba rodzaje znaków, jednak większy nacisk kładziony jest na pisownię uproszczoną, gdyż to ona obowiązuje obecnie w większości miejsc, gdzie język chiński jest językiem powszechnym.

Fonetyka

Język chiński jest językiem fonetycznym, a więc opartym w dużej mierze na brzmieniach, tonach i akcentach. Stąd też trudność w jego zrozumieniu w mowie dla obcokrajowców – nie wyćwiczone ucho nie jest w stanie odróżnić tonów i niuansów brzmieniowych poszczególnych sylab i złożeń. Cierpliwość i ćwiczenia pozwalają wszakże poradzić sobie i z tym problemem.

Tony

Wyróżnia się cztery tony:

• pierwszy (阴平) – wysoki, ciągły, oznaczany symbolem ˉ nad samogłoską
• drugi (阳平) – rosnący, oznaczany ˊ
• trzeci (上声) – opadająco-rosnący, zaznaczany jako ˇ
• czwarty (去声) – opadający, z symbolem ˋ.

Ponadto niektóre sylaby pozbawione są tonu. Ten swoisty ton piąty oznacza się brakiem jakiegokolwiek symbolu nad samogłoską.

Transkrypcje

Najpopularniejszą i najpowszechniejszą obecnie transkrypcją języka chińskiego jest pinyin (拼音). Tabela poniżej przedstawia sylabizację wg tego standardu wraz z polskimi odpowiednikami.

Nagłos	Przybliżona wymowa
b	b/p
c	ch
ch	czh
d	d/t
f	f
g	g/k
h	h
j	dź/ć
k	kh
l	l
m	m
n	n
p	ph
q	ćh(ćś )
r	ż
s	s
sh	sz
t	th
w	ł
x	ś
y	j
z	dz/c
zh	dż/cz
Końcówki	Przybliżona wymowa
a, -a	a
o, -o	o
e, -e	e
i, -i	i
wu, -u	u
yu, -ü	ü
e, -e	e
i, -i	i
ai, -ai	aj
ei, -ei	ej
ao, -ao	ao
ou, -ou	oł
en, -en	en
ye, ie	je
an, -an	an
ang, -ang	aŋ
ying, -ing	iŋ
you, -iu	joł
eng, -eng	eŋ
weng, -ong	uŋ
ya, -ia	ja
yao, -iao	jao,-iao
yan, -ian	jen, -ien
yin, -in	jin
yang, -iang	jaŋ
yong, -iong	joŋ
er, -er	er
wa, -ua	ła
wo, -uo	ło
wai, -uai	łaj
wei, -ui	łej
wan, -uan	łan
wen, -un	łen
wang, -uang	łaŋ
weng, -ueng	łeŋ
yue, -üe	üe
yuan, -üan	üan
yun, -ün	ün

Drugim popularnym sposobem transkrypcji, czy też może fonetyzacji, jest powszechne na Tajwanie bopomofo (ㄅㄆㄇㄈ; poprawnie 注音符号). Wielu uważa, iż jest ono dokładniejsze od pinyin, jeśli chodzi o wierność przekazu dźwięków. Dodatkowo, ponieważ oparte jest na elementach dźwiękowych samych znaków, ułatwia ich naukę. Poniżej zaprezentowana jest tzw. tabela porównawcza pinyin i bopomofo.

ㄅ

ㄆ

ㄇ

ㄈ

ㄉ

ㄊ

ㄋ

ㄌ

ㄍ

ㄎ

ㄏ

ㄐ

ㄑ

ㄒ

ㄓ

ㄔ

ㄕ

ㄖ

ㄗ

ㄘ

ㄙ

ㄚ

ba ㄅㄚ

pa ㄆㄚ

ma ㄇㄚ

fa ㄈㄚ

da ㄉㄚ

ta ㄊㄚ

na ㄋㄚ

la ㄌㄚ

ga ㄍㄚ

ka ㄎㄚ

ha ㄏㄚ

zha ㄓㄚ

cha ㄔㄚ

sha ㄕㄚ

za ㄗㄚ

ca ㄘㄚ

sa ㄙㄚ

ㄛ

bo ㄅㄛ

po ㄆㄛ

mo ㄇㄛ

fo ㄈㄛ

ㄜ

de ㄉㄜ

te ㄊㄜ

ne ㄋㄜ

le ㄌㄜ

ge ㄍㄜ

ke ㄎㄜ

he ㄏㄜ

zhe ㄓㄜ

che ㄔㄜ

she ㄕㄜ

re ㄖㄜ

ze ㄗㄜ

ce ㄘㄜ

se ㄙㄜ

ㄞ

bai ㄅㄞ

pai ㄆㄞ

mai ㄇㄞ

dai ㄉㄞ

tai ㄊㄞ

nai ㄋㄞ

lai ㄌㄞ

gai ㄍㄞ

kai ㄎㄞ

hai ㄏㄞ

zhai ㄓㄞ

chai ㄔㄞ

shai ㄕㄞ

zai ㄗㄞ

cai ㄘㄞ

sai ㄙㄞ

ㄟ

bei ㄅㄟ

pei ㄆㄟ

mei ㄇㄟ

fei ㄈㄟ

dei ㄉㄟ

nei ㄋㄟ

lei ㄌㄟ

gei ㄍㄟ

kei ㄎㄟ

hei ㄏㄟ

zhei ㄓㄟ

shei ㄕㄟ

zei ㄗㄟ

ㄠ

bao ㄅㄠ

pao ㄆㄠ

mao ㄇㄠ

dao ㄉㄠ

tao ㄊㄠ

nao ㄋㄠ

lao ㄌㄠ

gao ㄍㄠ

kao ㄎㄠ

hao ㄏㄠ

zhao ㄓㄠ

chao ㄔㄠ

shao ㄕㄠ

rao ㄖㄠ

zao ㄗㄠ

cao ㄘㄠ

sao ㄙㄠ

ㄡ

pou ㄆㄡ

mou ㄇㄡ

fou ㄈㄡ

dou ㄉㄡ

tou ㄊㄡ

nou ㄋㄡ

lou ㄌㄡ

gou ㄍㄡ

kou ㄎㄡ

hou ㄏㄡ

zhou ㄓㄡ

chou ㄔㄡ

shou ㄕㄡ

rou ㄖㄡ

zou ㄗㄡ

cou ㄘㄡ

sou ㄙㄡ

ㄢ

ban ㄅㄢ

pan ㄆㄢ

man ㄇㄢ

fan ㄈㄢ

dan ㄉㄢ

tan ㄊㄢ

nan ㄋㄢ

lan ㄌㄢ

gan ㄍㄢ

kan ㄎㄢ

han ㄏㄢ

zhan ㄓㄢ

chan ㄔㄢ

shan ㄕㄢ

ran ㄖㄢ

zan ㄗㄢ

can ㄘㄢ

san ㄙㄢ

ㄣ

ben ㄅㄣ

pen ㄆㄣ

men ㄇㄣ

fen ㄈㄣ

nen ㄋㄣ

gen ㄍㄣ

ken ㄎㄣ

hen ㄏㄣ

zhen ㄓㄣ

chen ㄔㄣ

shen ㄕㄣ

ren ㄖㄣ

zen ㄗㄣ

cen ㄘㄣ

sen ㄙㄣ

ㄤ

bang ㄅㄤ

pang ㄆㄤ

mang ㄇㄤ

fang ㄈㄤ

dang ㄉㄤ

tang ㄊㄤ

nang ㄋㄤ

lang ㄌㄤ

gang ㄍㄤ

kang ㄎㄤ

hang ㄏㄤ

zhang ㄓㄤ

chang ㄔㄤ

shang ㄕㄤ

rang ㄖㄤ

zang ㄗㄤ

cang ㄘㄤ

sang ㄙㄤ

ㄥ

beng ㄅㄥ

peng ㄆㄥ

meng ㄇㄥ

feng ㄈㄥ

deng ㄉㄥ

teng ㄊㄥ

neng ㄋㄥ

leng ㄌㄥ

geng ㄍㄥ

keng ㄎㄥ

heng ㄏㄥ

zheng ㄓㄥ

cheng ㄔㄥ

sheng ㄕㄥ

reng ㄖㄥ

zeng ㄗㄥ

ceng ㄘㄥ

seng ㄙㄥ

-

zhi ㄓ

chi ㄔ

shi ㄕ

ri ㄖ

zi ㄗ

ci ㄘ

si ㄙ

一

bi ㄅ一

piㄆ一

mi ㄇ一

di ㄉ一

ti ㄊ一

ni ㄋ一

li ㄌ一

ji ㄐ一

qi ㄑ一

xi ㄒ一

一ㄚ

lia ㄌ一ㄚ

jia ㄐ一ㄚ

qia ㄑ一ㄚ

xia ㄒ一ㄚ

一ㄝ

bie ㄅ一ㄝ

pie ㄆ一ㄝ

mie ㄇ一ㄝ

die ㄉ一ㄝ

tie ㄊ一ㄝ

nie ㄋ一ㄝ

lie ㄌ一ㄝ

jie ㄐ一ㄝ

qie ㄑ一ㄝ

xie ㄒ一ㄝ

一ㄠ

biao ㄅ一ㄠ

piao ㄆ一ㄠ

miao ㄇ一ㄠ

diao ㄉ一ㄠ

tiao ㄊ一ㄠ

niao ㄋ一ㄠ

liao ㄌ一ㄠ

jiao ㄐ一ㄠ

qiao ㄑ一ㄠ

xiao ㄒ一ㄠ

一ㄡ

miu ㄇ一ㄡ

diu ㄉ一ㄡ

niu ㄋ一ㄡ

liu ㄌ一ㄡ

jiu ㄐ一ㄡ

qiu ㄑ一ㄡ

xiu ㄒ一ㄡ

一ㄢ

bian ㄅ一ㄢ

pian ㄆ一ㄢ

mian ㄇ一ㄢ

dian ㄉ一ㄢ

tian ㄊ一ㄢ

nian ㄋ一ㄢ

lian ㄌ一ㄢ

jian ㄐ一ㄢ

qian ㄑ一ㄢ

xian ㄒ一ㄢ

一ㄣ

bin ㄅ一ㄣ

pin ㄆ一ㄣ

min ㄇ一ㄣ

nin ㄋ一ㄣ

lin ㄌ一ㄣ

jin ㄐ一ㄣ

qin ㄑ一ㄣ

xin ㄒ一ㄣ

一ㄤ

niang ㄋ一ㄤ

liang ㄌ一ㄤ

jiang ㄐ一ㄤ

qiang ㄑ一ㄤ

xiang ㄒ一ㄤ

一ㄥ

bing ㄅ一ㄥ

ping ㄆ一ㄥ

ming ㄇ一ㄥ

ding ㄉ一ㄥ

ting ㄊ一ㄥ

ning ㄋ一ㄥ

ling ㄌ一ㄥ

jing ㄐ一ㄥ

qing ㄑ一ㄥ

xing ㄒ一ㄥ

ㄨ

bu ㄅㄨ

pu ㄆㄨ

mu ㄇㄨ

fu ㄈㄨ

du ㄉㄨ

tu ㄊㄨ

nu ㄋㄨ

lu ㄌㄨ

gu ㄍㄨ

ku ㄎㄨ

hu ㄏㄨ

zhu ㄓㄨ

chu ㄔㄨ

shu ㄕㄨ

ru ㄖㄨ

zu ㄗㄨ

cu ㄘㄨ

su ㄙㄨ

ㄨㄚ

gua ㄍㄨㄚ

kua ㄎㄨㄚ

hua ㄏㄨㄚ

zhua ㄓㄨㄚ

chua ㄔㄨㄚ

shua ㄕㄨㄚ

ㄨㄛ

duo ㄉㄨㄛ

tuo ㄊㄨㄛ

nuo ㄋㄨㄛ

luo ㄌㄨㄛ

guo ㄍㄨㄛ

kuo ㄎㄨㄛ

huo ㄏㄨㄛ

zhuo ㄓㄨㄛ

chuo ㄔㄨㄛ

shuo ㄕㄨㄛ

ruo ㄖㄨㄛ

zuo ㄗㄨㄛ

cuo ㄘㄨㄛ

suo ㄙㄨㄛ

ㄨㄞ

guai ㄍㄨㄞ

kuai ㄎㄨㄞ

huai ㄏㄨㄞ

zhuai ㄓㄨㄞ

chuai ㄔㄨㄞ

shuai ㄕㄨㄞ

ㄨㄟ

dui ㄉㄨㄟ

tui ㄊㄨㄟ

gui ㄍㄨㄟ

kui ㄎㄨㄟ

hui ㄏㄨㄟ

zhui ㄓㄨㄟ

chui ㄔㄨㄟ

shui ㄕㄨㄟ

rui ㄖㄨㄟ

zui ㄗㄨㄟ

cui ㄘㄨㄟ

sui ㄙㄨㄟ

ㄨㄢ

duan ㄉㄨㄢ

tuan ㄊㄨㄢ

nuan ㄋㄨㄢ

luan ㄌㄨㄢ

guan ㄍㄨㄢ

kuan ㄎㄨㄢ

huan ㄏㄨㄢ

zhuan ㄓㄨㄢ

chuan ㄔㄨㄢ

shuan ㄕㄨㄢ

ruan ㄖㄨㄢ

zuan ㄗㄨㄢ

cuan ㄘㄨㄢ

suan ㄙㄨㄢ

ㄨㄣ

dun ㄉㄨㄣ

tun ㄊㄨㄣ

lun ㄌㄨㄣ

gun ㄍㄨㄣ

kun ㄎㄨㄣ

hun ㄏㄨㄣ

zhun ㄓㄨㄣ

chun ㄔㄨㄣ

shun ㄕㄨㄣ

run ㄖㄨㄣ

zun ㄗㄨㄣ

cun ㄘㄨㄣ

sun ㄙㄨㄣ

ㄨㄤ

guang ㄍㄨㄤ

kuang ㄎㄨㄤ

huang ㄏㄨㄤ

zhuang ㄓㄨㄤ

chuang ㄔㄨㄤ

shuang ㄕㄨㄤ

ㄨㄥ

dong ㄉㄨㄥ

tong ㄊㄨㄥ

nong ㄋㄨㄥ

long ㄌㄨㄥ

gong ㄍㄨㄥ

kong ㄎㄨㄥ

hong ㄏㄨㄥ

zhong ㄓㄨㄥ

chong ㄔㄨㄥ

rong ㄖㄨㄥ

zong ㄗㄨㄥ

cong ㄘㄨㄥ

song ㄙㄨㄥ

ㄩ

nü ㄋㄩ

lü ㄌㄩ

ju ㄐㄩ

qu ㄑㄩ

xu ㄒㄩ

ㄩㄝ

nüe ㄋㄩㄝ

lüe ㄌㄩㄝ

jue ㄐㄩㄝ

que ㄑㄩㄝ

xue ㄒㄩㄝ

ㄩㄢ

lüan ㄌㄩㄢ

juan ㄐㄩㄢ

quen ㄑㄩㄢ

xuen ㄒㄩㄢ

ㄩㄣ

jun ㄐㄩㄣ

qun ㄑㄩㄣ

xun ㄒㄩㄣ

ㄩㄥ

jiong ㄐㄩㄥ

qiong ㄑㄩㄥ

xiong ㄒㄩㄥ

Zobacz też

• Opis języka chińskiego w Wikipedii