Aneks:Język gruziński - Alfabet i wymowa

Dodaj linki
Z Wikisłownika – wolnego słownika wielojęzycznego

W niniejszym opracowaniu kolory (o ile nie występują w linkach) mają przyporządkowane następujące funkcje:

  • zielony - słowa gruzińskie,
  • szary - tekst lub symbole-objaśnienia gramatyczne i stylistyczne,
  • czarny - słowa polskie i inne (nie gruzińskie),
  • pozostałe - morfemy (lub ich wersje) gruzińskie.

Poniższa tabela przedstawia współczesną wersję alfabetu gruzińskiego, obejmującą 33 znaki. Praktycznie, co w systemach graficznych świata zdarza się niezmiernie rzadko i z czego bardzo dumni są Gruzini, "jednemu dźwiękowi odpowiada jeden znak". Pismo gruzińskie jest fonetyczne, ponieważ zostało stworzone specjalnie na użytek tego właśnie języka.

W dalszym ciągu transkrypcja nie będzie używana, aby niejako zmusić Czytelnika do szybkiego opanowania pisma gruzińskiego.

Litera
Transliteracja
Nazwa
litery
ა
a
an
ბ
b
ban
გ
g
gan
დ
d
don
ე
e
en
ვ
v
vin
ზ
z
zen
თ
t'
t'an
ი
i
in
კ
k.
k.an
ლ
l
las
Litera
Transliteracja
Nazwa
litery
მ
m
man
ნ
n
nar
ო
o
on
პ
p.
p.ar
ჟ
ź
źan
რ
r
rae
ს
s
san
ტ
t.
t.ar
უ
u
un
ფ
p'
p'ar
ქ
k'
k'an
Litera
Transliteracja
Nazwa
litery
ღ
g
gan
ყ
q.
q.ar
შ
ś
śen
ჩ
ć'
ć'in
ც
c'
c'an
ძ
dz
dzil
წ
c.
c.in
ჭ
ć.
ć.ar
ხ
x
xan
ჯ
dź
dźan
ჰ
h
hae

*) Jeśli w pierwszej kolumnie widzisz znaki zapytania, znaczy to, że nie masz zainstalowanej odpowiedniej czcionki. Ściągnij czcionkę języka gruzińskiego.

Litery „duże” nie są „duże” w takim sensie, jak w alfabecie łacińskim. Używane są one w napisach, szyldach, tytułach i na tablicach. W tekście używa się liter „małych”. Nazwy, nazwiska i imiona także zaczynają się od liter „małych”.

Poniżej pokazano różnicę między zapisem „dużymi” i „małymi” literami a także pewne warianty liter d, e, z, l, o, r, u, q, W, j (litera o występuje w 2 wariantach). Litery „małe”, podobnie jak łacińskie, są trójdzielne (mają część górną, środkową i dolną):

წინდა - ... ...

Język gruziński ma 5 samogłosek: a, e, i, o, u, których długość nie odgrywa roli, tak samo jak w języku polskim. Samogłoski te wymawia się praktycznie tak samo jak polskie a, e, i, o, u.

Gruzińskie spółgłoski b, d, g, l, r, m, n, s, z, wymawiane są praktycznie tak samo, jak w języku polskim.

Inaczej, niż w języku polskim (i praktycznie wszystkich językach europejskich), szereg spółgłosek zwartych bezdźwięcznych podzielony jest w gruzińskim na dwa szeregi: przydechowy i glottalizowany ejektywny lub inaczej abruptywny (ze zwarciem krtani). Spółgłoski abruptywne są „półdźwięczne”, ponieważ struny głosowe drgają tylko w końcowej fazie ich artykulacji. Istnieje pogląd, że spółgłoski zwarte dźwięczne w języku gruzińskim tak naprawdę są spółgłoskami nieprzydechowymi i nieabruptywnymi, zwykle wymawianymi w sposób zbliżony do typowych spółgłosek zwartych dźwięcznych. Poniższe przykłady ilustrują różnice między spółgłoskami zwartymi bezdźwięcznymi przydechowymi (w lewej kolumnie) i „abruptywnymi” (w kolumnie prawej):

(kolor) feri
 peri (piana)
(tari) (rodzaj instrumentu muzycznego) - Tari
tari (rączka, uchwyt)
(wiatr) qari
 kari (drzwi)
(niebo) ca
 win (przed)
(mój) Cemi
 Weneba (cwał, galop)

Istnieje kilka transkrypcji, tzn. sposobów zapisu języka gruzińskiego za pomocą liter głównie łacińskich. Według przyjętej tutaj praktycznej transkrypcji, znak apostrofu ( ' ) po spółgłosce oznacza jej przydechowość, a kropka (.) abruptywność. Jedynymi dźwiękami naprawdę obcymi dla Polaka są y i R.

R to dźwięczna wersja x (polskiego ch językowego), które w gruzińskim jest odróżniane od h (krtaniowego h). Przykłady ich wymowy:

(noc) Rame
 iRimis (śmieje się)
(wół) xari
 xidi (most)
(drzewo) xe
 haeri (powietrze)

y to dźwięk tylnojęzykowy (welarny). W momencie jego artykulacji tylna część języka styka się z podniebieniem miękkim, a nie twardym, jak w przypadku artykulacji k lub g. Wymawiany ze zwarciem krtani, z wyjątkiem przypadków omówionych później, które zresztą dotyczą wszystkich głosek abruptywnych:

(zaczyna) iwyebs
 bayayi (żaba)

J brzmi jak polskie ż w wyrazie żuraw lub bardziej miękko:

(szum) JiJini
 JRali (rudy)

S brzmi jak polskie sz w wyrazie szron lub bardziej miękko:

(ty) Sen
 TbilisSi (w Tbilisi)

C i W brzmią pośrednio między polskim ć w wyrazie ćma i cz w wyrazie cztery (pierwsze wymawiane z przydechem, a drugie bez):

(my) Cven
 CrdiloeTi (północ) (kierunek świata)
(jedz) Wam
 Wkua (rozum)

Z brzmi jak polskie dz w wyrazie dzwon:

(sutek) ZuZu
 Zviri (drogi)

j brzmi jak polskie dż w wyrazie dżem lub bardziej miękko:

(zdrowie) janmrTeloba
 lurji (granatowy)

v brzmi jak polskie w w wyrazie woda, jak polskie f w wyrazie fala lub też jak polskie ł w wyrazie łan.

W świadomości rodzimego użytkownika języka gruzińskiego f nie istnieje jako samodzielny fonem. v i f to alofony (odmiany) tego samego fonemu.

Tam, gdzie w wyrazach obcych występuje w języku polskim głoska f, np. w słowie fizyka, w języku gruzińskim występuje f (p' ), np. fizika. W językach, które przejęły tego typu słowa z łaciny lub greki, często zamiast f występuje ph, np. angielskie physics.

To, czy v jest dźwięczne, zależy od głosek sąsiednich, np. v jest bezdźwięczne w wyrazie qveS (pod), ponieważ sąsiaduje z bezdźwięcznym przydechowym q. Z kolei w wyrazie kvamli (dym), v jest dźwięczne, ponieważ sąsiaduje ze spółgłoską k zaliczaną co prawda do bezdźwięcznych, ale udźwięcznioną w końcowej fazie artykulacji przez zwarcie krtani. v stojące samodzielnie przed samogłoską jest zawsze dźwięczne, np. veli (pole). Np.:

(pod) qveS
 kvamli (dym)
(pole) veli
 Tqven (wy)

A teraz o tym jak naprawdę ma się sprawa z abruptywnością dźwięków k, p, t, y, w, W: jeżeli stoją one przed samogłoską, zwarcie krtani faktycznie występuje - np. w wyrazie tani (tułów). Z kolei przed spółgłoską zwarcie krtani nie występuje - np. w wyrazie tkbili (słodki). W pierwszym przypadku t jest abruptywne, zaś w drugim ani t ani k nie są abruptywne. Po prostu nie mają dodatkowych cech artykulacyjnych. Ogólnie można więc powiedzieć, że w przeciwieństwie do q, f, T, c, C głoski k, p, t, y, w, W są nieprzydechowe. A oto przykłady różnic w artykulacji spółgłosek zwartych bezdźwięcznych „abruptywnych” w zależności od głosek po nich następujących: w wyrazach pierwszych od lewej spółgłoski te są rzeczywiście abruptywne (następuje zwarcie krtani). W drugich wyrazach trudno odróżnić zwarcie krtani od dźwięczności spółgłoski następnej. W trzecich wyrazach (przed spółgłoskami bezdźwięcznymi) przy spółgłoskach tych nie ma ani zwarcia krtani, ani przydechu:

piri-plazma-pwkari
 (usta-plazma-wiersz(linia))
tani-tranziti-tkbili
 (tułowie-tranzyt-słodki)
ku-klde
 (żółw-skała)
ku-kvlav
 (żółw-znowu)
wami-wveTi-wyali
 (sekunda-kropla-woda)
WaWa-Wra-Wka
 (nerka-cięcie-kawka (gatunek ptaka))
yava-yvavi-mbrwyinavi
 (kawa-kwiat-błyszczący)

Głoski „nieprzydechowe” zastępują zwykle „normalne” głoski w zapożyczeniach z języków europejskich, np.: traqtati (mp3) (traktat), respublika (mp3). W wyrazach obcych (zwykle pochodzenia łacińskiego lub greckiego), głoskom różnie brzmiącym w różnych językach, odpowiadają gruzińskie głoski przydechowe, np.: reduqcia (mp3) (pol. redukcja, ang. reduction), medicina (mp3) (pol. medycyna, ang. medicine).

Po szczególnych właściwościach samych spółgłosek gruzińskich, następną osobliwością (Polakom może niezbyt przysparzającą kłopotu) jest częste występowanie zbitek spółgłoskowych (czasem nawet do 7 spółgłosek bezpośrednio po sobie), np.: mbrwyinavi (mp3).

Typowym przykładem początkowych kłopotów jakie może mieć Polak z gruzińskim, jest błędne wymawianie nazwy stolicy Gruzji Tbilisi (mp3) jako „Tibilisi”. Uświadomienie sobie przydechowego charakteru „t” w tym wyrazie pomaga wymówić go prawidłowo. Podobny problem mają Ugrofinowie z więcej niż jedną spółgłoską na początku wyrazu, np. węgierskie „iskola” („szkoła”). W wyrazie „T'bilisi” mamy do czynienia z innym jeszcze, także osobliwym dla Polaka zjawiskiem: głoska „t” pozostaje w wymowie bezdźwięczna przed dźwięcznym "b". Inne przykłady tego rodzaju:

(powietrze) haeri
 hgavs (jest podobny do)
(cielak) xbo
 klde (skała)

A oto gruziński odpowiednik polskiego „Chrząszcz brzmi w trzcinie”: TeTri WriWina TeTr (T)rTvilze TrToda, co znaczy Biały świerszcz drżał na białym szronie. Jeszcze jeden „łamaniec” to bayayi wyalSi yiyinebs (mp3), co znaczy Żaba rechocze w wodzie.

Akcent w języku gruzińskim nie jest wyraźnie zaznaczony i tradycyjnie spoczywa na drugiej sylabie od końca w słowach dwusylabowych i trzeciej od końca w słowach przynajmniej trzysylabowych. Ostatnio jednak występuje tendencja do akcentowania drugiej sylaby od końca.

A oto krótki tekst w języku gruzińskim (wiersz Galaktiona Tabidze zatytułowany „Bez miłości”): mp3.

Linki zewnętrzne[edytuj]

Źródła[edytuj]

Źródło: „https://pl.wiktionary.org/w/index.php?title=Aneks:Język_gruziński_-_Alfabet_i_wymowa&oldid=7215487”