Aneks:Język łaciński - czasowniki

Z Wikisłownika – wolnego słownika wielojęzycznego

Czasownik łaciński występuje w:

  • trzech osobach (1. per., 2. per., 3. per.)
  • dwóch liczbach
    • liczba pojedyncza – singularis
    • liczba mnoga – pluralis
  • trzech trybach
    • tryb oznajmujący – indicativus
    • tryb rozkazujący – imperativus
    • tryb łączący (in. przypuszczający, ale nie tylko) – coniunctivus
  • sześciu czasach
    • czas teraźniejszy – praesens
    • czas przeszły niedokonany – imperfectum
    • czas przyszły I – futurum I (primum)
    • czas przeszły dokonany – perfectum
    • czas zaprzeszły – plusquamperfectum
    • czas przyszły II – futurum II (exactum)
  • dwóch stronach
    • strona czynna – activum
    • strona bierna (może mieć znaczenie polskiej strony biernej bądź zwrotnej) – passivum

Odmienia się w czterech koniugacjach, które rozróżniamy na podstawie zakończenia bezokolicznika czasu teraźniejszego strony czynnej (infinitivus praesentis activi, w skrócie inf. praes. act.):

  • I (–āre)
  • II (-ēre)
  • III (-ĕre)
  • IV (-īre)

Żeby poprawnie utworzyć wszystkie występujące w gramatyce łacińskiej formy czasownika dla każdej osoby, liczby, trybu, czasu i strony potrzebna jest znajomość jego form podstawowych (czasowniki zwykłe wyróżniają cztery takie formy) – pierwszej osoby trybu oznajmującego czasu teraźniejszego w stronie czynnej (1. per. sg. ind. praes. act.), bezokolicznika czasu teraźniejszego w stronie czynnej (inf. praes. act., który determinuje przynależność do konkretnej koniugacji), pierwszej osoby trybu oznajmującego czasu przeszłego dokonanego w stronie czynnej (1. per. sg. ind. perf. act.) i supinum (od którego tworzony się participium, tzw. imiesłów).

Gdy znamy już formy czasownika, należy utworzyć od nich tematy: praesentis (od którego tworzy się praesens, imperfectum i futurum I zarówno activi, jak i passivi), perfecti (od którego tworzy się perfectum, plusquamperfectum i futurum II activi) i supini (od którego tworzy się różne participia, w tym participium perfecti passivi, które razem z czasownikiem sum, esse, fui (być) tworzą perfectum, plusquamperfectum i futurum II passivi).

  1. Do utworzenia tematu praesentis posłuży nam druga forma podstawowa – inf. praes. act., od której odrzuca się zakończenie -re.
  2. Do utworzenia tematu perfecti posłuży nam trzecia forma podstawowa – 1. per. sg. ind. perf. act., od której odrzuca się zakończenie -i.
  3. Do utworzenia tematu supini posłuży nam czwarta forma podstawowa – supinum, od której odrzuca się zakończenie -um.

Verba deponentia[edytuj]

W łacinie istnieją czasowniki, które posiadają wyłącznie formy strony biernej, ale znaczenie strony czynnej (verba deponentia). Mają one trzy formy podstawowe:

  1. pierwsza osoba trybu oznajmującego czasu teraźniejszego w stronie biernej – 1. per. sg. ind. praes. pass.
  2. bezokolicznik czasu teraźniejszego w stronie biernej – inf. praes. pass.
  3. pierwsza osoba trybu oznajmującego czasu przeszłego dokonanego w stronie biernej – 1. per. sg. ind. perf. pass.

Koniugację tych czasowników rozpoznajemy na podstawie zakończenia bezokolicznika:

I II III IV
zakończenie -ari -eri -i -iri

Temat praesentis otrzymujemy poprzez odrzucenie zakończenia -ri (koniugacja I, II, IV) bądź -i (koniugacja III). Przykład na czasowniku hortor:

1. per. ind. praes. pass. inf. praes. pass. 1. per. ind. perf. pass.
formy podstawowe hortor hortari hortatus sum
tematy horta- brak

Odmiana takich czasowników przebiega według tabel zamieszczonych na dole niniejszej strony wyłącznie w stronie biernej, choć verba deponentia tworzą niektóre formy strony czynnej, takie jak:

  • participium praesentis activi – dodanie tych samych końcówek, jak w przypadku zwykłego czasownika (np. sequor – temat sequ- + -ens – sequens)
  • wtórnie utworzone participium perfecti passivi wzięte z trzeciej formy podstawowej (np. loquor – trzecia forma locutus sum, z czego wtórnie utworzone ppp locutus, -a, -um), od którego tworzy się
  • participium futuri activi – dodanie tych samych końcówek, jak w przypadku zwykłego czasownika (np. loquor – od ppp locutus tworzy się pfa locuturus)

Verba semideponentia[edytuj]

Różnią się od verba deponentia tym, że tworzą część form strony czynnej, a część form strony biernej i różnica polega na formach podstawowych. Porównajmy dwa czasowniki:

Po formach podstawowych możemy określić w jakich czasach utworzymy formy strony czynnej, a w jakich strony biernej.

Dwie pierwsze formy podstawowe czasownika gaudeo wskazują (poprzez zakończenie -o pierwszej formy i -re formy drugiej), iż tworzy on formy czynne w czasach praesens, imperfectum i futurum I, natomiast trzecia forma podstawowa wskazuje, iż czasownik gaudeo tworzy formy bierne w czasach perfectum, plusquamperfectum i futurum II.

Czasownik revertor swoimi dwiema pierwszymi formami podstawowymi wskazuje nam, iż tworzy on formy strony biernej w czasach praesens, imperfectum i futurum I, natomiast trzecia forma podstawowa wskazuje, iż tworzy formy strony czynnej w czasach perfectum, plusquamperfectum i futurum II.

Na powyższych przykładach, utworzenie formy gaudeor bądź reverto jest błędem, ponieważ takie formy nie istnieją. Ważne jest sprawdzenie, jakie formy tworzy dany verbum semideponens.

Koniugacja I (–āre)[edytuj]

Przykładowy czasownik I koniugacji – laudo (chwalić, wychwalać):

1. per. ind. praes. act. inf. praes. act. 1. per. ind. perf. act. supinum
formy podstawowe laudo laudāre laudāvi laudātum
tematy lauda- laudav- laudat-

Wyjątkowo w tej koniugacji wszystkie formy podstawowe większości (ale nie wszystkich) czasowników mają podobne zakończenia -āre, -āvi, -ātum, por. canto, -āre, -āvi, -ātum (śpiewać). Jako wyjątek od tej reguły można podać czasownik sto, stāre, steti, stātum (stać), który ma nieco inną trzecią formę podstawową.

Koniugacja II (-ēre)[edytuj]

Przykładowy czasownik II koniugacji – moneo (przypominać, napominać):

1. per. ind. praes. act. inf. praes. act. 1. per. ind. perf. act. supinum
formy podstawowe moneo monēre monui monitum
tematy mone- monu- monit-

Ważne jest, by rozróżniać II i III koniugację od siebie nawzajem – pierwsza forma podstawowa w II koniugacji ma zakończenie -eo, a druga forma podstawowa przed zakończeniem -re posiada długie -e-.

Koniugacja III (-ĕre)[edytuj]

Przykładowy czasownik III koniugacji – lego (czytać):

1. per. ind. praes. act. inf. praes. act. 1. per. ind. perf. act. supinum
formy podstawowe lego legĕre legi lectum
tematy leg- leg- lect-

Pierwsza forma podstawowa ma zakończenie -o, przeciwnie do zakończenia -eo pierwszej formy podstawowej II koniugacji. W koniugacji III temat praesentis traci krótkie -e-, w wyniku czego powstaje temat leg-, stąd nazwa tej koniugacji – spółgłoskowa. Odmiana tych czasowników w formach tworzonych od tematu praesentis wymaga umieszczenia przed końcówkami tzw. spójek:

singularis pluralis
1. per. -ĭ-
2. per. -ĭ- -ĭ-
3. per. -ĭ- -ŭ-

Spójki są zawsze krótkie. Należy pamiętać, że w passivum krótkie -ĭ- przed -r- przechodzi w krótkie -ĕ-.

Koniugacja IV (-īre)[edytuj]

Przykładowy czasownik IV koniugacji – audio (słuchać):

1. per. ind. praes. act. inf. praes. act. 1. per. ind. perf. act. supinum
formy podstawowe audio audīre audīvi audītum
tematy audi- audiv- audit-

W formach tworzonych od tematu praesentis w 3. per. pl. należy dodać spójkę -u-, podobnie jak w koniugacji III, dla płynniejszej wymowy. Co ważne, w stronie biernej długie -ī- nie przechodzi przed -r- w -e-, tylko nadal pozostaje jako -ī-.

Tablice odmian[edytuj]

koniugacja I ~ II ~ III ~ IV